خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)- کوثر سامانی: سفره هفت‌سین از مهم ترین نمادهای نوروز است که روایت‌های گوناگونی درباره فلسفه و دلایل برپایی آن وجود دارد. سفره‌ای که در گذر از گذشته تا به امروز تغییراتی را به خود دیده‌ و در هر عصر به‌گونه‌ای آراسته می‌شده است. دولتمردان قاجار و سفرنامه‌نویسان نگاه ویژه‌ای به این نماد داشته و در آثار خود اشاره‌هایی به آن کرده‌اند. در این گزارش با تکیه بر منابع دوره قاجار، این سفره رنگارنگ را به تصویر می‌کشیم.
 
سفره هفت‌سین از نوع قجری!

عبدالله مستوفی سفره هفت‌سینی که در عصر قاجار متداول بوده را این‌گونه به تصویر می‌کشد: «در سفره عید، گذشته از شیرینی و شربت و آجیل باید هفت‌سین هم موجود باشد. هفت‌سین عبارت از هفت چیز خوراکی بود که اسم آن به سین شروع شود. معمولا سنجد و سپستان (نام گیاهی که در نواحی جنوبی ایران به‌ویژه کرانه‌ای خلیج‌فارس پراکندگی دارد) و سبزی و سمنو و سماق و سرکه و سیب هفت‌سین را تشکیل می‌کرد. هرکدام از این هفت تا دستیاب نبود، سپند (اسفند) و سبزه جانشین آن می‌شد حتی بعضی‌ها ماهی را به مناسبت اسم عربیش "سمک" جزو آن می‌کردند. نان و پنیر و مرغ پرکرده و ماهی زنده در ظرف آب و شیر و ماست هم بر این جمله علاوه می‌شد. مقدسین قرآن هم سر سفره عید گذاشته "یا مقلب القلوب و الابصار و یا مدبر اللیل و النهار یا محول الحول و الاحوال حول حالنا الی احسن الحال" می‌خواندند و نیز هفت آیه قرآن که به سلام شروع می‌شود" سلام علی ابراهیم - سلام قولا من رب الرحیم- سلام علی آل یاسین- سلام علی موسی و هرون- سلام علی نوح فی العالمین- سلام علیکم طبتم فادخلوها خالدین- سلام علیکم بما صبرتم فنعم عقبی الدار را در قدح چینی نوشته، با آب باران نیسان، نوشته می‌شستند و از آن در موقع تحویل می‌خوردند. آخوندها از این آب دعا در سفره عید خود داشتند و پذیرایی عید بعضی از آنها هم منحصر به همین آب دعا بوده.»

او می‌نویسد: «این سفره عید سفره خانوادگی بود. بزرگتر خانه می‌نشست، افراد خانواده به دور او جمع می‌شدند، توپ تحویل که صدا می‌کرد، بین آنها تبریک و روبوسی ردوبدل می‌شد. بزرگترها به کوچکترها عیدی می‌دادند، شربت و شیرینی صرف می‌کردند، آقا و خانم و آقا کوچک‌ها و خانم‌ کوچک‌ها به خدمتکاری‌های خانه عیدی می‌دادند. سفره عید جمع می‌شد و بساط پذیرایی دید و بازدید گسترده می‌گشت. در تالار یا اطاق آبرومند خانه، مجموعه‌های شیرینی که هر یک شش رنگ شیرینی در بشقاب‌های لب تخت بلور یا چینی مثل هرم چیده شده بود، می‌گذاشتند. گلدان‌های نرگس و سنبل و جام‌های پر از بنفشه و ظرف‌های سبزه، در طاقچه‌ها، لای اسباب چراغ خودنمایی می‌کرد.» (شرح زندگانی من، عبدالله مستوفی، تهران: زوار، 1341، ص 354- 356)




روایت معیرالممالک از سفره‌ای با عطر و بوی نوروز

معیرالممالک از رجال عهد قاجار درباره سفره هفت‌سین می‌نویسد: «ترتیب هفت‌سین همان بود که اکنون نیز خوشبختانه نزد برخی از ایرانیان پایبند به آداب و سنن گذشته و رسوم نیاکان متداول هست با این تفاوت که در قدیم این آداب مفصل‌تر برگزار می‌شد. در بالای سفره هفت‌سین کتاب آسمانی مسلمین و شمایل شاه مردان برابر آینه‌‌ای بزرگ و زیبا خودنمایی می‌کرد. در دو طرف آینه، شمعدان‌هایی چندشاخه شمع‌زده قرار داشت. آنچه بر سفره هفت‌سین حاضر می‌آوردند، بدین قرار بود: سبزه، سنبل، سیب، سیر، سماق، سرکه و سمنو، انواع شیرینی و آجیل، مرغ و ماهی، کاسه بلورین پر از آب که روی آن چند برگ گل شناور بود، چند گلدان نرگس و نیز انواع گل‌ها و میوه‌های مصنوعی از موم رنگین درون گلدان‌های مزین به کاغذهای طلایی و نقره‌ای، ظرفی از اسپند الوان و عناب زرورق زده، کاسه‌ای ماست و کاسه‌ای عسل و یک شاخ نبات، منقلی سیمین برای بخور اسپند و کندر در گوشه‌ای از سفره، بساط هفت‌سین را تکمیل می‌کرد. گرد آتش این منقل مادر خانواده به تعداد فرزندان خویش تخم‌مرغ می‌نهاد و مقید بود که پس از تحویل سال آنها را نوش جان کند.»

وی می‌گوید: «نیم ساعت به تحویل مانده بانوی مسن خانواده، آن سوی سفره هفت‌سین مقابل آینه، کنار سجاده‌ای قرار می‌گرفت در حالی که جامه عروسی خود را در برداشت، یک ربع به تحویل مانده، بانوی مزبور افراد خانواده را به نشستن گرد سفره هفت‌سین دعوت می‌کرد. نخست شمع‌ها را می‌افروخت، آنگاه چند دانه برنج و یک سکه زر یا سیم صاحب‌الزمان به هریک می‌داد که به علامت رونق کار و برکت نعمت تا تحویل سال در دست نگاه دارند، آنگاه خود به خواندن دعای تحویل می‌پرداخت و حضار آن را زیر لب تکرار می‌کردند. به صدای توپ تحویل، بانوی سالخورده بر سر و روی همه گلاب می‌پاشید و به دست خود شیرینی در دهان آنان می‌گذارد و پس از روبوسی، هریک به فراخور حال از دست وی عیدی دریافت می‌داشتند. معمولا ساعتی پس از این مراسم، آداب دید و بازدید و تهنیت‌گویی آغاز می‌شد.» (شماره 79 مجله رادیو ایران به نقل از خاطرات معیرالممالک)
 
هفت‌سین ایرانی از نگاه اوبن فرانسوی

اوبن، سیاح فرانسوی که در دوره قاجار از ایران دیدن کرد، اشاره‌ای کوتاه به سفره هفت‌سین می‌کند و می‌نویسد: «بزرگترین نماد نوروز سفره هفت ‌سین می‌باشد. ایرانیان سفره هفت‌سین را از ضروریات‌ آغاز سال نو می‌دانند که عبارتند از: ماهی- از سین لغت عربی سمک گرفته شده است- سیب، سیر، سبزی، سرکه، سنجد و سنگک. بعد از آن دید و بازدیدها شروع می‌شود. مردم به دیدن همدیگر می‌روند و سال نو را به همدیگر تبریک می‌گویند.» (ایران امروز، اوژن اوبن، ترجمه علی اصغر سعیدی، تهران: زوار، 1362، ص 330)