خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)ـ بیست‌وسومین هم‌اندیشی از سلسله هم‌اندیشی‌های ویرایش با عنوان «ویرایش متون ترجمه‌ای علوم انسانی» با سخنرانی کامران فانی، خشایار دیهیمی و نیره توکلی در محل انتشارات فنی ایران برگزار شد. مدیریت این هم‌اندیشی را فرزانه طاهری بر عهده داشت.

برنامه بزرگداشت این هم‌اندیشی نیز به معرفی و پاسداشت خدمات زنده‌یاد احمد موجانی سرپرست فقید حوزه علوم انسانی مرکز نشر دانشگاهی اختصاص داشت. مهرداد ملک‌زاده، از دوستان و هم‌کاران مرحوم موجانی سخنران این بخش بود. همچنین ویژه‌نامه‌ای نیز برای این بزرگداشت به کوشش هایده عبدالحسین زاده منتشر شده بود که در میان شرکت‌کنندگان این برنامه توزیع شد.

ویراستاری در ایران بسیار دیر شروع شد
کامران فانی، نویسنده، مترجم و عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب پارسی در این هم‌اندیشی گفت: ویراستار و ویراستاری از واژه‌های مبهم در ایران است. در ادبیات قدیم ایران این واژه وجود نداشت و به‌جای آن از واژگانی چون «تذهیب» و «تحریر» استفاده می‌شد. این دو واژه یک فرآیند را به ذهن متبادر می‌کند، یعنی ابتدا متن باید پاکیزه شده و در ادامه نوشته و تحریر شود. کم کم ما یاد گرفتیم که برای صحت ترجمه، باید آن را با متن اصلی مقابله کرد.

وی افزود: ویراستاری در ایران بسیار دیر آغاز شد و به همین دلیل هنوز هم برای آن تعریف مشخصی نداریم. در غرب ویراستار همه‌کاره یک کتاب است و هیچ نشر و یا ناشری وجود ندارد که وابسته به ویراستارهایش نباشد. در اصل ویراستار ناظر انتشار کتاب است و از مرحله صفر تا 100 روند تولید کتاب را تحت کنترل خود دارد.

کار اصلی ویراستارها در انتشاراتی‌های کشورهای غربی
این مترجم و نسخه پژوه در بخش دیگری از سخنرانی خود با تاکید بر این نکته که در غرب، ویراستار جان یک نشر است، به بیان عملکردهای اصلی یک ویراستار در غرب پرداخت: نخستین کار یک ویراستار در انتشاراتی‌های کشورهای غربی این است که ابتدا کتاب را بر اساس نیازهای جامعه هدف و نیازهای خود ناشر، برای انتشار انتخاب کند. در ادامه آن کتاب را در اختیار مترجم قرار دهد.

وی همچنین اضافه کرد: پس از آنکه متن ترجمه در اختیار ویراستار قرار گرفت، وی باید متن ترجمه را با متن اصلی مقابله کرده و اشتباهات مترجم را اصلاح کند. از این منظر کار یک ویراستار  در حد مترجم و یا مولف کتاب است. حتی ویراستار باید در مواقعی فراتر از این دو عمل کند. بنابراین کار ویراستاری به همه حوزه‌ها وابسته است. البته نباید فراموش کرد که نقش ویراستاری را هم می‌تواند یک نفر بر عهده بگیرد و هم یک تیمی از افراد مختلف.

ویراستاران ایرانی چگونه ویراستار می‌شوند؟
عضو شورای علمی بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی در بخش دیگری از سخنرانی خود با اشاره به عدم آموزش حرفه ویراستاری در ایران و ابهام در نحوه آموزش ویراستارانی که امروزه در صنعت نشر ایران فعال هستند، گفت: امروزه در ایران داشتن یک ویراستار برای ناشران تبدیل به «مد» شده و همه ناشران ویراستار دارند و مدام هم کتاب منتشر می‌کنند. آیا واقعا این تعداد ویراستار حرفه‌ای در ایران داریم؟ این ویراستاران در کجا آموزش دیده‌اند؟

فانی در ادامه با اشاره به این نکته که آموزش رسمی و آکادمیک رشته «ویراستاری» در ایران وجود خارجی ندارد، گفت: ویراستاران ایرانی امروزه، ویراستاران خودخوانده هستند، یعنی خودشان عنوان ویراستار روی خودشان گذاشته‌اند. حال اگر این ویراستارات کار خود را به نحو احسن انجام دهند، اشکالی در این زمینه موجود نیست. به هر حال مترجم که کارش را با زحمت بسیار انجام داده، پشتش به ویراستار گرم است.

این عضو هیات علمی دانشنامه تشیع در ادامه اضافه کرد: ویراستار اگر می‌خواهد زحمت مترجم را به نحو احسن به مخاطبان ارائه کند، باید به زبان فارسی توجه بسیار کند. زبان امروز ما از منظر گسترش و تنوع واژگان فقیر است و در این زمینه ضعف بزرگی داریم. بنابراین طبیعی است که مترجمان فقر واژگانی داشته باشند. این ویراستار است که باید این ضعف و این فقر واژگانی را جبران کند.

علم چیست؟ علوم انسانی چیست؟
کامران فانی در بخش دیگری از سخنرانی خود، به بحث درباره معنای واژه «علوم انسانی» نیز پرداخت. وی گفت: واژه علم در تمدن اسلامی یکی از واژگان کلیدی و مهم و کاربرد گسترده آن شگفت انگیز است. در این تمدن هرچیزی، حتی جوانمردی و ادب در زمره علم بوده است. از حدود 150 سال قبل ما به پیروی از غرب، معنای واژه علم را تغییر دادیم.

این عضو هیات علمی کتابخانه ملی در ادامه درباره اشکالاتی که مفهوم «علم» برای ترکیب «علوم انسانی» به همراه دارد، گفت: علم به معنای آنچه امروزه می‌شناسیم، همان علم تجربی و آزمایش شده است. این علم ابطال‌پذیر است، در صورتی که در علوم انسانی بسیاری از عقاید ابطال‌پذیر نیستند. واژه «علوم انسانی» در زبان انگلیسی هیچ معادلی ندارد، اما در زبان فرانسه این معادل وجود دارد و ما نیز آن را از این زبان اخذ کرده‌ایم.

فانی در ادامه با اشاره به وجوه شباهت‌ها و تفاوت‌های میان دو گروه علم، یعنی علوم انسانی و علوم اجتماعی گفت: انسان موضوع علوم اجتماعی و علوم انسانی است. زمانی که این موضوع انسانی به صورت گروهی مطرح می‌شود ما در حوزه علوم اجتماعی هستیم و زمانی که مسئله به صورت فردی مطرح می‌شود ما با علوم انسانی سروکار داریم. در ایران علوم انسانی به معنای گسترده‌تری به کار می‌رود. از ادبیات و تاریخ گرفته تا فلسفه و اخلاق همه در زمره علوم انسانی، به معنای رایج آن در ایران، هستند.

این مترجم همچنین اضافه کرد: علوم اجتماعی و علوم انسانی تفاوت‌های بسیاری با هم دارند، بنابراین ترجمه و ویرایش این متون نیز متفاوت است.

سخنرانی‌های نیره توکلی، خشایار دیهیمی و مهرداد ملک‌زاده را در گزارش‌های بعدی «ایبنا» از این هم‌اندیشی مطالعه کنید.