تکمیل‌همایون گفت: حدود 10 تا 12 سال پیش در دفتر پژوهش‌های فرهنگی شروع به نوشتن کتابی درباره تهران کردیم. البته تهران آن زمان به این شکل درنیامده بود. نوشتن کتاب را بنده عهده‌دار شدم و زمانی را صرف نوشتن کتاب کردم.
وی افزود: کتابی تحت عنوان «تاریخ اجتماعی و فرهنگی تهران» در سه جلد نوشتم که چندین بار تجدید چاپ شد اما اکنون این کتاب در مجلدهای ناقص در دست پژوهشگران قرار دارد. به همین دلیل برای رفع این مشکل در تلاش هستیم که این کتاب سه جلدی را در یک مجلد تجمیع کنیم، ضمن این‌که یادداشت‌های جدیدی را به آن اضافه و برای انتشار آماده کردیم.
فرانسوی‌ها دویستمین سال پایتخت شدن تهران را گرامی داشتند!
این تهران‌پژوه عنوان کرد: در دفتر پژوهش‌های فرهنگی یک سلسله کتاب با عنوان «رویدادها و یادمان‌های تهران» درباره آنچه از تهران مانده، نوشتیم و زمانی که شروع به نوشتن این کتاب کردیم، قصدم این بود که این کتاب‌ها با 200 یادمان به مناسبت دویستمین سالگرد پایتخت شدن تهران ادامه یابد.
تکمیل‌همایون با اشاره به مصرع شعری اظهار کرد: «یاران بفروختندش و اغیار خریدند» در پاریس به مناسبت دویستمین سال انقلاب کبیر فرانسه و پایتخت شدن تهران مراسمی برپا شد. فرانسوی‌ها این مراسم را برگزار کردند و ما خواستیم این کار را به شکل انتشار یک کتاب ارج بگذاریم، اما تنها جلد نخست آن کتاب که دربردارنده 50 عنوان بود، منتشر شد و جلد دوم که در آستانه انتشار قرار گرفت در دولت گذشته معطل ماند! حالا پس از مدت‌ها با خبر شدم جلد دوم این مجموعه قرار است به زودی از سوی دفتر پژوهش‌های فرهنگی منتشر شود.
خانی‌آباد، امامزاده قاسم و اودلاجان، سه‌گانه‌ای که از تهران منتشر شد
وی با انتقاد از اصطلاح تهران‌شناسی بیان کرد: پس از این‌که نوشتن کتاب‌هایی درباره معرفی تاریخچه تهران آغاز شد، برخی اصطلاح تهران‌شناسی را برای این حوزه استفاده کردند و یک‌دفعه این اصطلاح رواج پیدا کرد اما من درباره این شُبهه گفتم اصلا تهران‌شناسی نداریم! برای این‌که (شناسی) از سوی فرهنگستان برای کلمه (پسیکولوژی) درباره علومی مانند روانشناسی و جامعه‌شناسی باید به کار برود، اما تهران علم نیست بلکه یک مجموعه دانش شامل جغرافیای تهران، جامعه تهران، اقتصاد تهران و فولکلور تهران است. البته شاید بعدا علمی به آن اضافه شود.
این تهران‌پژوه ادامه داد: با این تفاصیل تصمیم گرفتیم به افراد فعال در این حوزه تهران‌پژوه بگوییم، یعنی ما درباره تهران پژوهش می‌کنیم. با این حال از سوی دفتر پژوهش‌های فرهنگی تا کنون سه عنوان کتاب درباره محلات تهران با عنوان خانی‌آباد، امامزاده قاسم و اودلاجان منتشر شده و کتاب‌هایی مانند دانشگاه تهران و میدان بهارستان نیز در آینده منتشر خواهد شد.
کتاب‌های قدیمی از تهران با نام افین و نارمق یاد کردند
تکمیل‌همایون درباره انتخاب محله اودلاجان گفت: تهران‌پژوهی مقداری مواد داخلی شامل انسان تهرانی، زمین، گیاهان، آب انبارها، مساجد و محلات تهرانی دارد که به این موارد باید یکی یکی پرداخت.
وی با اشاره به تلفظ صحیح محله عودلاجان بیان کرد: برای گام نخست این محله را انتخاب کردیم. ابتدا باید بگویم تهران یک ده بسیار گمنام بوده و که با دهات دیگر فرق داشت. در کتاب‌های بسیارقدیمی کلمه طرشت، ونک، افین(اوین) و نارمق نخست آمده و در قرن 5 و 6 هجری قمری کلمه تهران دیده شده است.
بی‌اعتنایی بیهقی به ده تهران!
این تهران‌پژوه درباره نام بردن از تهران در کتاب‌های تاریخی افزود: شخصی به نام ابن‌بلخی در حال خوردن اناری بوده و گفته چقدر این انار خوشمزه است. مثل انار ده تهران می‌ماند. این نخستین باری است که کلمه تهران در یک کتاب عنوان شده است.
تکمیل‌همایون با اشاره به روایت بیهقی اظهار کرد: این مورخ در کتاب تاریخ بیهقی روایت کرده که «ما در ده دولاب بودیم و از آنجا حرکت کردیم و به ده علی‌آباد رفتیم.» مطمئنا زمانی که بیهقی از دولاب حرکت کرده و به علی‌آباد رفته از ده تهران رد شده اما آن قدر این ده تهران بی‌ربط و ناچیز بوده که نامی از آن برده نشده است.
تهران قدیم پنج محله اصلی داشت
این پژوهشگر عنوان کرد: ده تهران آرام آرام بزرگ و تبدیل به دهستان شد و زمانی که سفیر اسپانیا می‌خواهد برای دیدن تیمور به سمرقند برود در این ده از او پذیرایی می‌شود. در خانه‌ای از سفیر پذیرایی شد که در دیوارهای آن از آجر استفاده شده و شاید کاشی‌های منقشی نیز در آن به کار رفته بود. این خانه بعدا ویران و تبدیل به کاخ گلستان شد.
این عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی گفت: تهرانی که به شهر تبدیل شد پنج محله پیدا می‌کند. پنج محله‌ای که شامل اودلاجان، سنگلج، چاله میدان، محله بازار و بازار است. بعدها اندک اندک ارگ سلطنتی برپا می‌شود و محله ارگ هم به وجود می‌آید.
یافتن وجه تسمیه محلات تهران با روش علامه قزوینی
تکمیل‌همایون با اشاره به محله اصلی تهران اظهار کرد: آن محله اصلی تهران که دهاتی‌ها در آن زندگی می‌کردند، از بخشی از چاله میدان، بخشی از محله بازار، اندکی از محله سنگلج و باریکه‌ای از اولادجان را نیز دربرمی‌گرفت. بقیه این شهری که شما با عنوان تهران می‌شناسید یا باغ بود و یا زمین‌های بایر.
وی با اشاره به معنی اودلاجان و تفکیک آن بیان کرد: این نوع معنی کردن یا یافتن دلیل شباهت‌های برخی محله یا شهرهای ایران را من با روشی که از علامه محمد قزوینی یاد گرفتم، توجیه می‌کنم. وی به من گفت: ما یک لغتی در تهران و جنوب مازندران به نام (دلاچیدن) به معنی پخش کردن داریم. در این کلمه (ان) اسم مکان است و از آنجا که همه دهاتی‌ها به آب (اَو) می‌گویند. پس ما می‌توانیم درباره کلمه اودلاجان بگوییم (اَو)به معنی آب+دلاج یعنی پاشیدن و پخش کردن+ان هم که مکان است.
چشمه آب‌پخش‌کن سبب رونق اودلاجان شد
این عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ادامه داد: اودلاجان به معنی محل پخش آب است. اتفاقا سنگلجی‌ها یک چشمه آب داشتند که به آن چشمه آب‌پخش‌کن می‌گفتند. آبی که از اودلاجان در مناطق مختلف پخش می‌شده است.
تکمیل‌همایون با اشاره به ساکنان محله اودلاجان عنوان کرد: از طرفی در این منطقه یک امامزاده با نام امامزاده یحیی وجود داشت که وجود آن سبب رونق و زیبایی محله می‌شود. البته زمین‌های این محله از برخی محله‌های تهران گران‌تر بوده، زیرا نزدیک به آب بوده است. کم‌کم افرادی از طبقه اغنیا، طبقه متوسط و بازاری‌ها در آن سکونت کردند.
کتاب جعفر شهری مرا به تهران‌پژوهی علاقه‌مند کرد
عالم‌نژاد در بخش دیگری از این گاه‌نشست با اشاره به چگونگی علاقه‌مندیش به تهران‌پژوهی گفت: من در سال 88 بسیار اتفاقی با خواندن جلد یک کتاب «تهران قدیم» تالیف جعفر شهری وارد این حوزه شدم. در پیشگفتار کتاب شهری نوشته شده بود: در سال 69 نویسنده به جمع‌آوری خاطرات و تاریخ شفاهی تهران با نگاه مردم‌شناسانه در 50 سال گذشته می‌پردازد.
وی ادامه داد: با خواندن کتاب شهری از خودم پرسش کردم یک نفر درباره شهر تهران 50 سال پیش کتاب نوشته و سال 69 هم کتاب چاپ شده است از آن‌زمان تا امروز چه اتفاقاتی بر تهران گذشته است؟ حال اگر برهه زمانی 69 تا 89 را درنظر بگیریم یعنی کسی به شیوه شهری با رویکرد تاریخ اجتماعی و تاریخ شفاهی درباره تهران این سال‌ها که مدنظر است، پژوهش نکرده است.
مختصات جغرافیایی تهران قدیم
این راهنمای تور تهران‌گردی اظهار کرد: پس از خواندن کتاب «تهران قدیم» به تنهایی در محله‌های تهران قدیم به جست‌وجو پرداختم تا دریابم که اودلاجان و سنگلج در کجای این شهر قرار دارند. در آغاز تهران‌گردی با کتاب سه جلدی تکمیل‌همایون آشنا شدم. بعد از آن با کتاب‌های دیگر و استادان تهران‌پژوهی مواجه شدم که از آنها بسیار بهره گرفتم.
عالم‌نژاد با اشاره به وجود اشیاء گرانبها و قدیمی تهران بیان کرد: مصطفوی کتابی درباره بناها و اماکن قدیمی تهران دارد. در این کتاب به دو شیء بسیار قدیمی از تهران قدیم اشاره شده است. تهران قدیم در واقع به منطقه دوازده تهران امروز اطلاق می‌شود که همان حصار دوره صفوی است که شمال آن خیابان امیرکبیر(چراغ گاز)، جنوب خیابان مولوی، شرق خیابان ری و غرب آن خیابان شاپور(وحدت اسلامی) قرار دارد.
تهران؛ شهری برپاشده برمبنای امام‌زاده‌هایش
وی عنوان کرد: مصطفوی قدیمی‌ترین شیء در منطقه دوازده (ربطی به ری باستان و قصران ندارد) را لنگه اصلی دری بسیاری قدیمی در امامزاده سید اسماعیل معرفی می‌کند، زیرا شکل‌گیری کلی شهر تهران براساس امامزاده‌های آن(امامزاده سیدنصرالدین، امامزاده یحیی و امامزاده زید) بود. این در قدمتی نزدیک به 500 سال دارد و متاسفانه از این لنگه در اثری نیست و نمی‌دانیم در کجا قرار دارد.
این تهران پژوه ادامه داد: اما شیء دیگری که مصطفوی در کتابش از آن به قدیمی‌ترین شیء تهران قدیم از آن یاد می‌کند و خوشبختانه وجود دارد کاشی فیروزه فام در قطع کوچک است که دور تا دور آن یک آیه سوره مائده نوشته شده و به یک شخص شیعه مذهب اشاره دارد. به نظر می‌رسد این کاشی یک نوع سنگ قبر است. احتمالا به دلیل وضعیت زمانی چون نمی‌توانستند به شیعه بودن این فرد به طور مستقیم اذعان کنند، از این آیه استفاده می‌شده که به صورت تلویحی اشاره به شیعه بودن شخص داشته است.
سنگ قبری که 800 سال قدمت دارد!
عالم‌نژاد با اشاره به خاستگاه کاشی فیروزه‌فام گفت: امامزاده یحیی در زمان پهلوی نخست کاملا تخریب می‌شود و بعدها با استفاده از نقشه‌های قدیمی این بنایی را که شما امروز می‌بینید می‌سازند و درست می‌کنند. در مراحل بازسازی امامزاده گورستانی در آن کشف می‌شود که این کاشی یا سنگ قبر از جمله اشیاء پیدا شده در آن است. بر اساس کتیبه‌ای که پیرامون این سنگ قبر است تاریخ آن چیزی حدود 800 سال پیش تخمین زده می‌شود.
کاشی فیروزه‌فام در کفش کن مردانه امامزاده یحیی
وی ادامه داد: بسیاری فکر می‌کردند که قدیمی‌ترین شیء تهران که 800 سال قدمت دارد، شکسته شده یا به سرقت رفته یا در موزه‌های مختلف قرار دارد، اما این کاشی اکنون در قسمت کفش‌کن مردانه امامزاده یحیی در بالای آئینه کاری نصب شده است.
در پایان این گاه‌نشست تکمیل همایون پس از پاسخ به پرسش‌های حاضران، کتاب اودلاجان را که از سوی برخی حاضران در گاه‌نشست خریداری شد، برای آنها امضاء کرد.
دفتر پژوهش‌های فرهنگی مجموعه کتاب‌هایی را درباره تاریخ، جغرافیا، معماری، ادبیات و هنر و ... از سال 1380 تا کنون در 116 عنوان منتشر کرده که این کتاب‌ها در 120 صفحه به ارائه اطلاعات مفید درباره ایران می‌پردازد.
نظر شما