خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)ـ نشست تخصصی «پيامبر در آينه هنر و ادبيات»، عصر امروز سه‌شنبه 16 دی 1393 با حضور و سخنرانی، منوچهر صدوقی سها، محمد علی معلم دامغانی، محمدعلی رجبی، محمد خزایی و علی محمد موذنی در سالن سینماتک فرهنگستان هنر برگزار شد.

اسفار اربعه و معراج پیامبر
منوچهر صدوقی سها، محقق و پژوهشگر حوزه‌های فلسفه و عرفان در این نشست گفت: این روزها مشغول کار بر رساله‌ای در مورد معراج پیامبر (ص) از میرزا مهدی آشتیانی هستم که به خط خود ایشان به دست من رسید. بسیاری از منتقدان و تاریخ‌نگاران بر این باور هستند که میرزا مهدی آشتیانی پس از ملاصدرا، مهم‌ترین فیلسوف ایرانی است.

وی افزود: مسئله معراج پیامبر یکی از مهم‌ترین مباحث در میان متکلمان، فیلسوفان و عارفان مسلمان است. کتاب‌ها و رساله‌های بسیاری نیز در این موضوع از قدیم به دست ما رسیده است. گمان من بر این است که معراج پیامبر در ساحت حقیقی و واقعی‌اش همان اسفار اربعه است. همان‌طور که می‌دانید «الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الاربعة» نام مشهورترین و مهم‌ترین کتاب ملاصدرای شیرازی است.

صدوقی سها در ادامه به شرح سفرهای چهارگانه پرداخت و گفت: اهل معرفت چهار سفر روحانی را برای انسان ذکر کرده‌اند. سفر اول «سفر من الخلق الی الحق»، سفر دوم  «سفر بالحق فی الحق»،  سفر سوم «من الحق إلى الخلق بالحق» و سفر چهارم «بالحق فی الخلق» است.

این محقق و مدرس عرفان همچنین اظهار کرد: سفر اول، از خلق به حق یا سفری از کثرت به سوی وحدت است. نهایت این سفر، ولایت است. سفر دوم، سیر در اسما الهی است. سالک در سفر سوم متوجه این می‌شود که عالم اعتبار حق است و خود انسان در ارتباط با خداوند نورانی می‌شود و هویت می‌گیرد. سفر چهارم، سفر نبوت است. پس از بازگشت از این این سفر نفس به کمال خود می‌رسد. اگر کسی از این سفر چهارم باز گردد، نبی و رسول است و تنها پیامبر اسلام به این مرتبه رسید. بسیاری از عرفا در همان سفر اول ذوب شده و فنا فی‌الله می‌شوند.

مترجم کتاب «ماللهند» ابوریحان بیرونی در ادامه با اشاره به این نکته که معراج نبوی، اتفاق خاصی برای پیامبر اکرم (ص) نبوده است، گفت: عروج پیغمبر بر دو وجه «عروج بعد از هبوط» و «عروج ابتدایی» است. عروج نبوی بعد از هبوط است و در دایره «انا لله و انا الیه راجعون» قرار می‌گیرد. معراج به نوعی برخواستن از خاک است. حقیقت دین برخواستن از خاک برای ما خاکیان است، اما پیامبر ملکوتی است و نه از جنس خاک؛ بنابراین این مسئله برای پیامبر اکرم (ص) اتفاق خاصی نبوده است.

ادبیات فارسی سایه‌ای از کلام الله است
محمدعلی معلم دامغانی، رییس فرهنگستان هنر نیز یکی از سخنرانان این نشست بود. وی در بخشی از سخنرانی خود با اشاره به ارتباط بسیار ادبیات فارسی با قرآن مجید گفت: ادبیات گذشته ما، سایه‌ای از کلام خداست. ادبیات فارسی با توحید و یگانگی خداوند آغاز می‌شود. شما نمی‌توانید دیوان شعری از بزرگان ادب پارسی را پیدا کنید که با ابیاتی درباره توحید و در ادامه نعت پیغمبر و همچنین منقبت حضرت امیرالمومنین و اولیای دین آغاز نشود.

وی افزود: پیامبر اکرم (ص) موظف بود تا به زبان عربی مبین حرف بزند. بر این اساس علم صرف و نحو عربی، مدیون کلام خداست، که باعث شد بسیاری از اندیشمندان بزرگ ایرانی، به صرف و نحو زبان عربی توجه کرده و آن را به کمال خود برسانند.

معلم دامغانی در ادامه به مسئله معراج پیامبر هم اشاره کرد و گفت: یکی از موضوعاتی که در کلام الله مجید و ادبیات فارسی به‌کرات به آن اشاره شده، معراج پیامبر اسلام است. معراج مسئله‌ای مرموز و قاعده‌ای شگفت است. این مسئله از بس که به ما نزدیک است، ما متوجه آن نمی‌شویم.

شرح معراج پیامبر در نگاره‌ها
محمدعلی رجبی، عضو هیات علمی دانشگاه شاهد و عضو پیوسته فرهنگستان هنر نیز در این نشست گفت: بعثت پیامبران صرفا برای هدایت بشر نبود. یکی دیگر از اهداف نزول رسولان اتصال مقام انسان با خالق است و انسان خصوصیاتی از خالق را در خود دارد. به‌عبارتی انسان چکیده‌ای از عالم هستی است.

وی افزود: معراج پیامبر نشان می‌دهد که تنها موجودی که می‌تواند از مرزهای عالم امکان بگذرد و به دیدار خداوند نائل شود، انسان است. اهمیت معراج در این است که با آن می‌توان به جایگاه اصلی انسان دست پیدا کرد.

این مدرس هنر در ادامه با اشاره به این نکته که معراج در ادیان گذشته هم وجود داشته و اختصاص به پیامبر اسلام ندارد، گفت: یکی از کتاب‌ها یا منابعی که نمونه‌هایی از معراج را در دوران پیش از ظهور اسلام مطرح می‌کند «ارداویراف نامه» است. با این اوصاف اما معراج نبی اکرم (ص) جایگاه خاصی دارد. این معراج، معراجی روحانی نیست، چرا که معراج روحانی حاصل سیر و سلوک است که عارفانی چون «ابن عربی» نیز به آن رسیده‌اند، اما پیامبر اسلام چون معصوم است، معراج روحانی برایش اثبات نمی‌شود.

رجبی همچنین اظهار کرد: در تعدادی از منابع راجع به معراج پیامبر روایات جعلی بسیاری وجود دارد. به عنوان مثال در یکی از منابع درج شده که از معاویه درباره معراج پیامبر پرسیده‌اند و او در جواب گفته است که معراج پیامبر «رویای صادقه» ‌بوده است.

نویسنده کتاب «مضامين ‌شيعی ‌در‌ نگارگری ‌اسلامی ‌ايران» در ادامه به شرح داستان معراج در نگاره‌ها اشاره کرد و گفت: در منابعی داستان معراج به این صورت شرح شده که پیامبر ابتدا به مسجدالحرام و از آنجا به مسجدالاقصی رفت. پس از مسجدالاقصی پیامبر متوجه ملکوت شد و با جبرئیل امین ابتدا به آسمان نخست رسید و برخی از پیغمبران پیشین را ملاقات کرد و در ادامه پله پله تا آسمان هفتم رفت. نگارگران مسلمان در نگاره‌های خود با استفاده از تمهیداتی جز به جز این داستان‌ها را در یک نگاره به تصویر کشیده‌اند.

معراج و مکتب ارانی در ادبیات
علی محمد موذنی، عضو هیات علمی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران نیز طی سخنانی در این نشست به بیان بازتاب‌های معراج در دیوان‌های اشعار متعلق به ادبیات کلاسیک ایران پرداخت. وی گفت: سبک آذربایجانی یا ارانی، شاخص‌ترین سبک ادبی در تاریخ ادبیات ایران است که در آن به مسئله معراج پیامبر توجه خاص شده است.

وی افزود: خاقانی شروانی و نظامی گنجوی مهم‌ترین شاعران مکتب ارانی در ادبیات هستند که قصاید مهمی را در موضوع معراج سروده‌اند. به طور کل از ویژگی‌های مهم مکتب ارانی یا آذربایجانی، شروع دواوین شعرا با توحید و در ادامه نعت پیغمبر است. باید حتما اشاره کنم که بهترین قصاید خاقانی در مدح مکه و مدینه است.

این مدرس ادبیات در ادامه به کار شعرا در ساده کردن مباحث سنگین کلامی و فلسفی اشاره کرد و گفت: یکی از کارهای مهم شاعران این بود که مباحث سنگین کلامی و فلسفی درباره توحید، نبوت و ... را در قالب لطیف‌ترین اشعار، بازسرایی و بازگویی کنند، تا مخاطبان عامه بتوانند معانی آن مباحث را متوجه شوند.