به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) هشتمین جلسه کلاس «فلسفه اخلاق» با تدریس دكتر انشاءالله رحمتي عصر روز گذشته (هفتم دی‌ماه 1393) در اندیشگاه فرهنگی سازمان اسناد و کتابخانه ملی برگزار شد.

انشاءالله رحمتی مترجم «دانشنامه فلسفه اخلاق» پل ادواردز در این جلسه با طرح این سؤال که «ارزش‌های اخلاقی چه جایگاهی دارند؟» وارد بحث شد. او در بخشی از سخنان خود به تفاوت‌های ذهنی‌گرایی با نسبت‌گرایی اشاره کرد و گفت: طبق ذهنی‌گرایی، ارزش‌های اخلاقی قائم به فاعل شناسا و ما هستند. یعنی اگر سوژه‌ای در عالم نباشد این ارزش‌ها هم نیستند. اما از طرف دیگر این ارزش‌ها برای تمام سوژه‌های ما یکسانند؛ چنین نیست که برای سوژه‌های مختلف، متفاوت باشند. ذهن‌گرایی به نسبیت نزدیک‌تر است. معمولا ذهن‌گرایی را با نسبی‌گرایی مترادف می‌دانیم. برای مثال دیوید هیوم ذهنی‌گراست اما درباره نسبی‌گرا بودنش بحث است. ذهن‌گراها انسان را معیار می‌دانند. مدعای ذهن‌گرایی این است که ذهنیتی ثابت میان انسان‌ها وجود دارد که در مکان و زمان قرار نمی‌گیرد.
 
این پژوهشگر حوزه اخلاق در ادامه به نظریه نسبی‌گرایی پرداخت و توضیح داد: ما یک نسبی‌گرایی معرفتی داریم که با نسبی‌گرایی اخلاقی متفاوت است. در نسبی‌گرایی معرفتی بحث بر این است که انسان هیچ‌گاه نمی‌تواند معرفت مطلق پیدا کند. اما در فلسفه اخلاق ممکن است نسبی‌گرای معرفتی نباشیم بلکه مطلق‌گرا باشیم. حوزه اخلاق بسیار سیال و تغییرپذیر است بنابراین در حوزه عمل قرار می‌گیرد نه نظر.
 
او افزود: در نسبی‌گرایی اخلاقی، ارزش‌های اخلاقی به نسبت فرد یا گروه تغییر می‌کند. آن چه ممکن است برای یک فرد، ارزش باشد، برای دیگری ارزش نیست. نسبت‌گرایی فردی قدرت چندانی ندارد اما نسبت‌گرایی جمعی یا همان اخلاقی فرهنگی،‌ قدرتمند است. این اعتقاد وجود دارد که ارزش‌های اخلاقی به نسبت فرهنگ‌ها تغییر می‌کنند. بنابراین، فرهنگ بر اثر تفاوت‌های دینی، جغرافیایی و تاریخی ذیل این موضوع قرار می‌گیرد و عیار واحدی برای داوری در حوزه ارزش‌های اخلاقی نداریم.
 
رحمتی مخالفت با نسبیت‌گرایی را نیاز به نقدی منطقی دانست و اظهار کرد: چند نقد به نسبیت‌گرایی وارد می‌شود. یکی آن‌که نسبت‌گرایی ما را دعوت به هم‌رنگی با جماعت می‌کند. در نقد دوم، این مسئله مطرح است که بر پایه نسبی‌گرایی، امکان نقد از بیرون وجود ندارد و یک فرهنگ را نمی‌توان از بیرون نقد کرد. به عبارت دیگر نقد درون‌فرهنگی امکان دارد اما نقد برون‌فرهنگی، خیر. در نقدی دیگر این موضوع مطرح می‌شود که انگیزه عمل به اخلاق را به انگیزه‌ای سطحی تنزل می‌دهد. همچنین در جامعه‌ نسبی‌گرا نه امکان تأمل اخلاقی وجود دارد و نه چیزی به عنوان ندای وجدان وجود خواهد داشت. نقد درونی در شرایط ثبات، امکان‌پذیر است. در دورانی که جامعه دچار آشوب و اختلاف می‌شود، امکان نقد درونی در همه موارد وجود نخواهد داشت.

تساهل، موضوع دیگری بود که رحمتی به آن پرداخت. او در این زمینه گفت: مهم‌ترین دلیلی که امروزه برای نسبت‌گرایی اقامه می‌شود و فیلسوفان اخلاق بر آن تأکید دارند، این است که نسبت‌گرایی، تساهل را در جامعه ترویج می‌کند. «تساهل» مصدر باب تفاعل در زبان عربی است و مشارکت را می‌رساند. اگر «سهل» را به باب تفاعل ببریم، «آسان گرفتن با یکدیگر» معنا می‌شود. تساهل یک نوع مدارای دوطرفه است که معنای آن معرفتی است نه عملی. تساهل یعنی این که در جامعه بتوانیم عقاید مخالف را تحمل کنیم و نسبت به عقاید یکدیگر آسان بگیریم.
 
او تساهل را به دو نوع «ملتزم به اقناع» و «غیرملتزم به اقناع» تقسیم‌بندی کرد و در توضیح هرکدام گفت: در تساهل ملتزم به اقناع این فرض مطرح می‌شود که در بین عقاید مختلف یک عقیده حق وجود دارد و بقیه باطل هستند. بنابراین ما نمی‌توانیم دیگران را مجبور کنیم بلکه باید اقناع شوند که به سمت عقیده ما بیایند. تساهلی که نسبت‌گراها می‌گویند، بدون اقناع است. اگر ما نسبت‌گرا باشیم، دیگر اقناع معنایی ندارد. هنگامی‌که شخصی این باور را دارد که ارزش‌های افراد نسبی و تصور هر کس درست است، در این صورت دیگر معنا ندارد که دیگری را از آن فرهنگ اقناع کند.

مترجم کتاب «دانشنامه فلسفه اخلاق» پل ادواردز افزود: نسبی‌گراها می‌گویند برای آن که بتوانیم تساهل را در میان انسان‌ها رواج دهیم باید ارزش‌ها را نسبی بدانیم. به نظر بنده، این‌که تساهل ارزشی اخلاقی است یا خیر، بسیار جای بحث دارد. امروزه میان فیلسوفان اخلاق و دین این بحث مطرح است که اگر تساهل بدون قید و شرط را در جامعه بپذیریم، آیا به نفع بشر خواهد بود؟
 
سلسله کلاس‌های «فلسفه اخلاق» با تدریس دکتر انشاءالله رحمتي روزهای یکشنبه، ساعت 16:30 تا 18 در اندیشگاه فرهنگی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران برگزار می‌شود.