به همین بهانه، سراغ، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس، نخستین کتابخانه پارلمانی آسیا که با اندکی مسامحه عمری به قدمت تاریخ تاسیس مجلس قانونگذاری در ایران دارد، رفتیم.
از ارباب کیخسرو شاهرخ تا محمد رجبی
همزمان با پیروزی مشروطه‌خواهان و تشکیل مجلس شورای ملی(1285 ه.ش)، عده‌ای از نمایندگان فعال به فکر ایجاد کتابخانه‌ای برای مجلس افتادند. مجلس در همان سال، 60 جلد کتاب خریداری کرد و سنگ بنای اولیه کتابخانه و مرکز اسناد مجلس گذاشته شد.
اما تاسیس رسمی کتابخانه و مرکز اسناد مجلس، با تمام همتی که نمایندگان دور نخست مجلس شورای ملی داشتند، محقق نشد تا این‌که با پشتکار برخی نمایندگان فرهیخته عضو هیات رئیسه دومین دوره مجلس شورای ملی گام اساسی برای ایجاد این مرکز برداشته شد و به این ترتیب در ماده 135 نظامنامه داخلی مجلس شورای ملی، مصوب 18 دی 1288، نام «کتابخانه» آورده شد. در این قانون از کتابخانه به عنوان یکی از دوایر شعبه اداری مجلس نام برده شد.
فردی که در تحقق این ماده قانونی، تلاش بسیار کرد، ارباب کیخسرو شاهرخ، نماینده وقت زرتشتیان در مجلس شورای ملی و رئیس وقت امور اداری و کارپرداز وقت مجلس بود. شاید به همین دلیل است که از وی به‌عنوان بنیانگذار کتابخانه و مرکز اسناد مجلس نام برده می‌شود.
کتابخانه و مرکز اسناد مجلس از آن روزگاران تا به امروز سکانداران بسیاری را به خود دیده است؛ ارباب کیخسرو شاهرخ (1287-1302)، یوسف اعتصامی ملقب به اعتصام‌الملک (1305-1316)، ابراهیم شریفی (1316-1339)، تقی تفضلی (1339-1346)، فخری راستکار (1346-1352)، محمد شهدادی (1352-1354)، عبدالحسین حائری (1354-1374)، غلامرضا فدایی عراقی (1374-1377)، سید محمدعلی احمدی ابهری (1377-1386)، احمد جلالی (1386-1387)، رسول جعفریان (1387-1391) و محمد رجبی (1391 تا کنون).
کتابخانه‌ای در دل تاریخ
کتابخانه و مرکز اسناد مجلس در یکی از قدیمی‌ترین میادین تهران واقع شده است. برای آنهایی که با دیدن ساختمان‌ها و عمارت‌های قدیمی سر ذوق می‌آیند و حال و هوای آن روزها به سراغشان می‌آید، میدان بهارستان یکی از بهترین گزینه‌هاست. در بهارستان سرت را به هرطرف که بگردانی، عمارت و خانه‌ای قدیمی را می‌بینی، از باغ نگارستان و خانه‌های قاجاری گرفته تا باغ بهارستان و مدرسه سپهسالار (مسجد شهید مطهری) و ساختمان مشروطه.
این کتابخانه، در باغ بهارستان جای گرفته است. با رفتن به این کتابخانه، می‌توان از عمارت‌های مهمی چون مسجد و مدرسه سپهسالار، مجلس شورای ملی، عمارت عزیزیه و ساختمان جدید مجلس شورای اسلامی دیدن و لذت قدم زدن در تاریخ را تجربه کرد.
کتابخانه مجلس در ضلع جنوب شرقی میدان بهارستان و در کنار مدرسه شهید مطهری (سپهسالار) واقع شده، ساختمانی قدیمی که برای چند ثانیه‌ای توجه عابران را به خود جلب می‌کند.
با ورود به محوطه کتابخانه، گویی به یکباره از ازدحام و شلوغی میدان بهارستان جدا می‌شوی و قدم در فضایی آرام و چشم‌نواز می‌گذاری. در چهارطرف سالن ورودی سردیس‌های بزرگمردانی را می‌بینی که روزگاری در سالن‌ها و کتابخانه‌های این مجموعه در رفت‌و آمد بودند؛ سردیس علامه دهخدا، ارباب کیخسرو شاهرخ، یوسف آشتیانی و نفر چهارمی که شناسنامه‌ای ندارد!
محوطه بیرونی کتابخانه سرسبز است و پوشیده از درختان سربه فلک کشیده کاج و چنار. محیط مناسبی است برای این‌که چند دقیقه‌ای از عالم کتاب و مطالعه بیرون بیایی و قدم بزنی.
گنجینه‌ای از ارزشمندترین نسخ‌خطی
اولین بخشی را که برای بازدید انتخاب می‌کنی، گنجینه نسخ‌خطی است. فضایی آرام که مجموعه‌ای از باارزش‌ترین نسخه‌های خطی را درخود جای داده است. به محض ورود، کتاب‌ها و نسخه‌های قدیمی با حواشی آراسته و مزین به طلا که درون ویترین جای گرفته‌اند، توجه هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند.
جلد روغنی متعلق به قرن سیزدهم قمری که یکی مجلس بار فتحعلیشاه را نشان می‌دهد و دیگری مجلس بار عباس‌میرزای ولیعهد، قرآن با چهار سرلوح به خط نسخ و نستعلیق احمد وقار، قرآن مترجم، نهج‌البلاغه متعلق به سال 728 ه. قمری، خمسه‌نظامی به خط نستعلیق وصال شیرازی، مجموعه اشعار به کتابت درویش عبدالمجید، کلیات سعدی به خط نستعلیق به سال 1010 ق که همه برگ‌ها با طلا و لاجورد جدول‌کشی شده و شاهنامه فردوسی متعلق به قرن نهم یا اواخر هشتم، نسخه بی بدیلی که 16 مجلس نقاشی را نیز درخود جای داده، نسخه‌های خطی به نمایش درآمده در این بخش کتابخانه است. قرآن منسوب به قرن چهارم ه.ق قدیمی‌ترین و نفیس‌ترین نسخه موجود در گنجینه نسخ خطی کتابخانه مجلس است که در گنجینه محفوظ مانده و به نمایش درنیامده است.
نسخه‌های موجود در گنجینه کتابخانه مجلس که شمارش آنها به بیش از 25 هزار جلد می‌رسد، در طول یک‌صد سال پیش خریداری یا به این مرکز اهدا شده است.
از تمامی نسخه‌های موجود در این بخش تصویربرداری شده و تصاویر در بخش کاوش که مشترک برای کتابهای چاپی، چاپ سنگی، سربی، نسخ‌خطی و اسناد است، در اختیار پژوهشگران و دانشجویان قرار می‌‌گیرد.
مجموعه‌های اهدایی از احتشام‌السلطنه تا سید جمال اسدآبادی
کتابخانه شماره یک، مقصد بعدی‌ام در کتابخانه مجلس است. درهای این کتابخانه 17 بهمن 1341 گشوده شد. کتابخانه فضایی بزرگ و آرام دارد. حدود 456 هزار جلد کتاب از چاپ سنگی و سربی گرفته تا چاپ معمولی و به زبان‌های فارسی، عربی، انگلیسی، آلمانی، فرانسه، روسی، ترکی، ژاپنی و با محوریت علوم انسانی در قفسه‌های این کتابخانه جا خوش کرده‌اند.
در سالن مطالعه این بخش دانشجویان و پژوهشگران سخت مشغول مطالعه و فیش‌برداری‌‌‌‌اند. از یکی از دانشجویان که کتابهای تاریخی را روی میزش تلنبار کرده، درباره محیط کتابخانه و امکاناتش می‌پرسم. می‌گوید: «هر کتابی را که برای پایان‌نامه‌ام به آن نیاز داشتم در کتابخانه مجلس یافته‌ام و به راحتی منابع و اسناد را در اختیارم گذاشته‌اند.»
جذاب‌ترین بخش کتابخانه شماره یک مجلس، مجموعه کتابهای اهدایی فرهیختگان ایران‌زمین است. مجموعه‌هایی گرانبها از احتشام‌السلطنه، سید محمد طباطبائی، رهی معیری، پروانه، پارسیان هند، نجم‌الدوله، سید جمال‌الدین اسدآبادی و صدرالافاضل.
لذت مطالعه تاریخ در یک کاخ قجری!
برای رفتن به کتابخانه شماره دو یا همان کتابخانه ایرانشناسی باید کمی از محوطه اصلی آن‌طرف‌تر بروی. درست روبه‌روی عمارت ملیجک (عزیزیه)، کاخی خودنمایی می‌کند که حالا تالار ایرانشناسی نام گرفته است. البته قدمت کتابخانه تخصصی ایرانشناسی در این مجموعه بسیار بیش از این تاریخ است. گویا در پی تاسیس مجلس سنا در 20 بهمن 1328، به ابتکار سید حسن تقی‌زاده، رئیس وقت این مجلس، به‌طور موقت در کنار مجلس شورای ملی، در دو اتاق کوچک، کتابخانه‌ای تخصصی با حدود 500 کتاب شکل گرفت. این کتابخانه کوچک بارها تغییر مکان داد تا سرانجام در تالار ایرانشناسی آرام گرفت.
کتابخانه ایرانشناسی فضایی کاملا متفاوت با کتابخانه شماره یک دارد. سقف‌های هلالی بلند و ستون‌‌های کشیده و پنجره‌های ارسی حال و هوای خاصی به این کتابخانه بخشیده است. نشستن در چنین فضایی و خواندن کتاب‌هایی از جنس تاریخ، فرهنگ و هنر این مرزو بوم مطالعه را به یک تفریح دلنشین تبدیل می‌کند.
مرکز اسناد مجلس و 12 هزار برگ سند تاریخی
مرکز اسناد ملی، تاریخی و بین‌المللی، آخرین بخشی است که مجال بازدید از آن را دارم. این مرکز آرشیو بی‌نظیری شامل بیش از 12 میلیون برگ سند مربوط به 24 دوره مجلس شورای ملی و هفت دوره مجلس سنا، مجموعه‌های اهدایی چون مجموعه 75 هزار سندی خانواده متین دفتری، اسناد سازمان ملل، گزارش‌ها و انتشارات ارکان شش‌گانه این سازمان را در خود جای داده است.
بخش دیگری از این مرکز به مجموعه گزارش‌های دولتی اختصاص دارد که از سوی سازمان‌ها، وزارتخانه‌ها و نهادهای دولتی به‌صورت کارنامه، گزارش عملکرد، سالنامه و آمارنامه، گزارش کنفرانس‌ها و سمینارها با شمارگان محدودی منتشر می‌شود.
در کنار اسناد مکتوب مرکز اسناد کتابخانه مجلس، واحد اسناد دیداری و شنیداری نیز منابع منحصربه‌فردی را در خود دارد. این واحد از سال 1387 تاکنون بیش از سه هزار عکس جدید از طریق اهدا و خرید به مجموعه عکس‌های تاریخی مجلس اضافه کرده است.
کتابخانه ویژه نمایندگان، کتابخانه تخصصی انقلاب اسلامی، کتابخانه تخصصی افغانستان، کتابخانه تخصصی مطالعات زنان، مرکز نشریات ادواری و موزه مجلس از دیگر بخش‌های کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای ملی است که فرصت سر زدن به تک تک آنها را پیدا نکردم و همین بهانه‌ای خواهد بود تا بار دیگر به این عمارت قدیمی سری بزنم.
از ساختمان که خارج می‌شوید، درست پشت ساختمان مجلس قدیم، پروژه‌ای عظیم در حال ساخت است. فضایی بزرگ که قرار است موزه، کتابخانه و مرکز اسناد مجلس را درخود جای دهد. از روی بیلبوردهایی که در اطراف پروژه تعبیه شده‌اند، معلوم می‌شود ساخت کتابخانه جدید در اردیبهشت 1390 آغاز شده و کار خاکبرداری قسمت مربوط به کتابخانه به اتمام رسیده و کار ساخت و ساز با سرعت خوبی پیش می‌رود. با همه مزیت‌ها و برتری‌هایی که ساختمان در حال احداث نسبت به ساختمان کنونی کتابخانه مجلس دارد، در پروژه جدید اما خبری نیست از عمارت‌های قدیمی، درختان کهنسال و حال و هوای خوش قدم زدن در مکانی تاریخی.
ماکت ساختمان در حال احداث نه تنها هیچ سنخیتی با کتابخانه کنونی مجلس ندارد بلکه پیوند و رابطه‌ای نیز با میدان بهارستان، عمارت‌ها و خانه‌های سالخورده‌اش پیدا نمی‌کند. پس اگر تاکنون سری به کتابخانه و مرکز اسناد مجلس نزده‌اید، بهتر است پیش از انتقال به ساختمان جدید فرصت حضور در چنین فضایی را از دست ندهید. در هرکجای تهران که ساکن‌اید، با مترو به راحتی می‌توانید به میدان بهارستان بیایید و پس از بازدید از کتابخانه و مرکز اسناد مجلس و عمارت‌های قدیمی بهارستان، به باغ نگارستان بروید و با نظاره نقاشی‌های شاگردان کمال‌الملک، دمنوش‌های بی‌نظیرش را نیز تجربه کنید.
نظر شما