به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) نشست نقد و بررسی جلد دوم «دانشنامه سیره نبوی»، شب گذشته (26 آبان 93) با حضور حجت‌الاسلام محمدرضا هدایت‌پناه از مؤلفان دانشنامه، دکتر علی بیات و دکتر سید جمال موسوی در پژوهشکده تاریخ اسلام برگزار شد.

مشکل تعریف و تبعیض
در ابتدای نشست، سید جمال موسوی به عنوان اولین منتقد، سخنانش را با مقدمه‌ای درباره شرح‌حال‌نویسی آغاز کرد و اظهار داشت: جلد دوم «دانشنامه سیره نبوی»، در ادامه صحابه‌نگاری نوشته شده است. شرح‌حال‌نگاری یکی از انواع تاریخ‌نگاری است. از تاریخ به عنوان یک علم توقع نداریم که یک مجموعه اطلاعات را از گذشته بگیرد و به امروز منتقل کند. در کارهای تاریخی یک موضوع باید پرورانده شود؛ صرف گزارش کافی نیست. در تراجم صحابه، به هر میزانی هم که از نظر کمی نگارش شده باشد، خواننده علاقه‌مند است تا برداشتی از تاریخ صحابه به دست آورد. منابع قدیمی معمولا این ویژگی را ندارند. هنگام مطالعه این قبیل کتاب‌ها، نباید احساس شود که همان کتاب‌های دیگران با تغییر برخی از جمله‌ها، همان حرف‌ها را منتقل کنند. به نظر بنده، برخی از شرح‌حال‌نگاری‌های گذشته، خواننده را نسبت به کارهای جدیدی که بازپروری آن‌هاست، بیشتر اقناع می‌کند.

او در ادامه سخنانش به نقد جلد دوم «دانشنامه سیره نبوی» پرداخت و خطاب به حجت‌الاسلام هدایت‌پناه گفت: آیا برای نگارش این دانشنامه، طرحی جامع را تدوین کردید که نویسندگان بر اساس آن کار خود را پیش ببرند یا این که به صورت شفاهی، مواردی منتقل شد؟ لازم است که در مقدمه کتاب مشخص شود که در صحابه‌نگاری آن، چه اصولی رعایت شده است. در جلد اول و دوم این اثر به این نکته توجه نکرده‌اید. مخاطب باید پیش از استفاده از کتاب با روش نگارش آن آشنا شود.

موسوی افزود: یکی دیگر از اشکال‌هایی که در این دانشنامه به چشم می‌خورد، این است که تعریف مشخصی از صحابه وجود ندارد. با روشن شدن این تعریف، شاید بسیاری از مدخل‌ها دیگر در کتاب نمی‌آمد. شما در سرزمینی شیعه‌مذهب این کتاب را نوشته‌اید. در یک کار علمی بی‌طرف باید مشخص شود که برای مثال، مواجهه‌تان با صحابی شیعی و غیرشیعی چگونه بوده است. گاهی یک صحابی شیعه را معرفی می‌کنید و در یک مقاله بلند به آن می‌پردازید اما در اشاره به برخی از صحابی غیرشیعی، روش این گونه نیست؛ گاهی در برخی از مدخل‌ها، معرفی، تنها در حدّ آوردن نام یا سلسله‌نسب آن صحابی است. این قابل دفاع نیست. اگر مشخص می‌کردید که این کتاب بییشتر گرایش شیعی دارد، این موضوع اشکال محسوب نمی‌شد و هنگامی که کتاب در یک کشور سنی‌مذهب چاپ شود، دیگر در برابر آن موضع نمی‌گیرند.

شتابزدگی و کمی دقت
پس از دکتر سید جمال موسوی، دکتر علی بیات به بیان برخی از اشکال‌هایی که در جلد دوم دانشنامه «سیره نبوی» وجود دارد، پرداخت. او کلامش را با دلیل نقادی بر این اثر آغاز کرد و گفت: اگر بخواهیم با دیدی نقادانه به این اثر نگاه کنیم، بی شک این دانشنامه جزو بهترین و کامل‌ترین آثار در این زمینه است اما از آن جایی که هیچ نوشته بشری بی‌نقص نیست، در این اثر هم کاستی‌هایی وجود دارد. اگر اشکالی بر کتاب وارد می‌کنیم به این دلیل است که در ویراست دوم مورد توجه قرار بگیرد.





این استاد دانشگاه افزود: یکی از نقص‌هایی که در این اثر وجود دارد، اطلاعات فاقد دسته‌بندی منطقی، جامعیت و دقت است. دسته بندی اطلاعات اگر با دقت انجام می‌شد، تصویر خیلی خوبی در ذهن خواننده نقش می‌بست. در عبارت‌پردازی‌ها، انتقال معانی و گزینش واژه‌ها، دقت لازم صورت نگرفته است. در شناسنامه، جامعیت اطلاعات به چشم نمی‌خورد. در کار عظیم دانشنامه «سیره نبوی»، لازم بود که به مواردی نظیر انگیزه، روش، هدف، شیوه تحقیق و معیارهای گزینش مطالب و منابع خصوصا منابع باستان‌شناسی بیشتر توجه شود. درباره تسمیه‌نگاری و فهرست‌نگاری هم تعریفی در کتاب نیامده است.

بیات اظهار داشت: از دیگر کاستی‌های این اثر، شتابزدگی است. برای نمونه اگرچه بعضی از موضوع‌ها آشنا و واضح است اما در ذیل مدخل‌ها توضیح درباره آن‌ها نیامده است. در بسیاری از مدخل‌ها، نقد و نقادی به چشم نمی‌خورد. همچنین تناقض‌هایی هم در برخی از مدخل‌ها وجود دارد. حضرت علی (ع) در خطبه 210 نهج البلاغه، برای راویان حدیث ملاک‌هایی را تعریف کرده است اما در برخی از مدخل‌ها ملاک‌هایی که شخصیت و چهره یک صحابی را به‌درستی نشان دهد، وجود ندارد.

رعایت عدالت، اعتدال و نقدگرایی
در ادامه نشست، دکتر محمدرضا هدایت‌پناه که سرپرستی نویسندگان «دانشنامه سیره نبوی» را بر عهده داشته است، پیش از بیان توضیحات مرتبط با نقدهای واردشده بر این اثر، از کناره‌گیری خود در نگارش دیگر مجلدات دانشنامه خبر داد.




حجت‌الاسلام هدایت‌پناه در پاسخ به این نقد که «چرا مطالب مدخل‌های صحابی شیعه طولانی‌تر از صحابی سنی است»، توضیح داد: در تحقیق و نگارش این اثر، منابع شیعی و سنی را به صورت جامع مورد بررسی قرار دادیم. اگر درباره یک صحابه، توضیح‌هایی بیشتر آورده‌ایم، دلیلش آن است که اطلاعات زیادی درباره‌اش وجود داشته است. در ارتباط با برخی افراد، با کمبود اطلاعات مواجه بودیم. در نوشتن این اثر سعی کرده‌ایم که ادب نوشتاری را رعایت کنیم. قلممان هم اعتدالی بوده است نه تعصبی. در جلد دوم دانشنامه «سیره نبوی» علاوه بر نگاه تاریخی، از روایت‌های فقهی هم نگذشته‌ایم. به مسائل کلامی هم توجه کرده‌ایم.

او افزود: ما درباره ساختار کلی یک مدخل، ملاک‌های خاصی را تعریف کردیم. در یکی از این ملاک‌ها به صحابی بودن هرکدام از اشخاص، توجه داشتیم. گاهی این موضوع برای ارزیاب‌ها فاقد اهمیت بود اما گروه نویسندگان این مساله را در نظر می‌گرفتند. بنابراین ابتدا صحابی بودن فرد را ثابت می‌کردیم. حتی ملاک‌های اهل سنت در تعریف صحابه را مد نظر قرار می‌دادیم. در این زمینه اختلاف‌ها از دیدگاه‌ها نسبت به صحابه نشأت می‌گیرد. حداقل تعریف این گروه آن است که پیامبر را دیده باشند. روش ما در نگارش این دانشنامه نقدگونه است نه تالیفی.

پایان این نشست با پرسش حاضران درباره دانشنامه «سیره نبوی» از حجت‌الاسلام محمدرضا هدایت‌پناه، سپری شد