احسان‌الله شکرالهی در گفت‌وگو با خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) درباره دیجیتال‌سازی منابع کتابخانه‌ها گفت: منابع کاغذی کتابخانه‌ها شامل چهار دسته اصلی «کتاب‌های چاپی معمولی»، «کتاب‌های قدیم چاپ» (سنگی و سربی)، «نسخ خطی» و «اسناد» است که بحث دیجیتال‌سازی در هریک از این دسته‌های چهارگانه، با چالش‌ها و موضوعات خاص خود روبه‌روست.

دیجیتالسازی؛ حقوق شخصی و اجتماعی
معاون اداره کل کتاب‌های خطی و نادر کتابخانه ملی افزود: وقتی از دیجیتال‌سازی کتاب‌های عادی سخن می‌گوییم، دو موضوع مهم «حقوق شخصی» و «حقوق اجتماعی» مطرح می‌شود، که مهم‌ترین موضوع در بحث حقوق شخصی، «حق مولف» است که در بسیاری از کشورها تنها زمانی که 30 سال از درگذشت مؤلف یک کتاب می‌گذرد‌، می‌توان آن را به‌صورت رایگان در اختیار عموم قرار داد.

شکراللهی با اشاره به نظرات و تجربیات مختلف در این زمینه گفت: به عنوان مثال کتابخانه مجلس در مقطعی، با توافقی که با مؤلفان آثار داشت همزمان با چاپ یک اثر، فایل pdf آن را نیز برای جمع کثیری ارسال می‌کرد که طبیعتاً هرکدام از آن افراد نیز برای افراد دیگر ارسال می‌کردند، و ظرف مدت کوتاهی این اثر به دست علاقه‌مندان بسیاری می‌رسید.

این پژوهشگر عرصه متون و نسخ خطی ادامه داد: از سوی دیگر برخی مؤلفان با نشر اینچنینی اثرشان به دلایل شخصی موافق نیستند، و مخصوصا برای ناشران خصوصی این یک خسارت مالی است که اثری به صورت دیجیتال در اختیار عموم قرار گیرد. باتوجه به همه این تجربیات موفق و ناموفق باید بررسی کنیم که آیا اصولا این کار باید انجام بشود یا نشود و تکلیف حق مولف در ازای انتشار دیجیتالی آن چه می‌شود.

وی همچنین مهم‌ترین موضوع در بحث حقوق اجتماعی را موضوع «محیط زیست» عنوان کرد و گفت: مهم‌ترین دغدغه حقوق اجتماعی در این زمینه این سوال است که برای چاپ یک کتاب که باید با شمارگان بالا منتشر شود تا همگان بتوانند از آن بهرمند شوند، چند درخت باید قطع شود؟

معاون اداره کتاب‌های خطی و نادر کتابخانه ملی ادامه داد: اگر ناشران آن‌گونه که باید حقوق مولف را ادا کنند و در همان چاپ اول تعهد کنند که فایل کتاب را در فضای مجازی و با پرداخت هزینه‌ای مشخص در دسترس عموم مردم قرار دهند، بدین ترتیب مولفان در ازای فروش اینترنتی کتاب، هم به حقوق مادی خود و هم با ایجاد دسترسی اثر به مخاطبان در همه جای دنیا، به حقوق معنوی خود خواهند رسید.

نسخ خطی نفیس در اولویت دیجیتالسازی
دبیر اجرایی آیین بزرگداشت حامیان نسخ خطی در مورد دیجیتال‌سازی نسخ خطی و ارائه آن به عموم، اظهار کرد: موضوعی که در حوزه دیجیتال‌سازی نسخ خطی مطرح است این است که آیا ما می‌توانیم هر نسخه‌ای را در دسترس عموم قرار دهیم یا نه؟ به‌طور مثال در برخی مراکز مانند بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، «شورای نفایس» این بنیاد تصمیم گرفتند که اگر نسخه‌ها جزو نفایس باشد، آن را دیجیتال‌سازی نکنند و در اختیار پژوهشگران قرار ندهند؛ در صورتی که به اعتقاد من این کار درست نیست و نقض غرض است، و اتفاقا نسخه‌های نفیس باید در اولویت دیجیتال‌سازی و اطلاع رسانی و نشر قرار بگیرد، و کتابخانه‌ها هم نباید اصرار در این داشته باشند که کتاب‌های نفیس را الزاماً خودشان چاپ کنند. مگر در طول این چندین دهه چند کتاب منتشر کرده‌اند که بخواهند این نفایس را به این زودی‌ها به چاپ بسپارند؟

وی تأکید کرد: اگر تصاویر تمام نسخ خطی روی یک سایت مشخص قرارگیرد و پژوهشگران و علاقه‌مندان بتوانند با خرید آن از طریق درگاه اینترنتی به آن دست پیدا کنند، این امکان فعالیت پژوهشی را بسیار تسهیل خواهد کرد و بدین ترتیب خدمت بزرگی به ارتقاء علم و دانش عمومی در جامعه کرده‌ایم.

شکراللهی در ادامه با انتقاد از برخی سیاست‌های سخت‌گیرانه در ارائه اطلاعات، گفت: متأسفانه ما دائماً در حال شعاردادن هستیم که نسخ خطی ما نمایانگر تاریخ و علم ما هستند، ولی عملا برای شناساندن و اشاعه این تاریخ پرشکوه به عموم جامعه، گامی اساسی و عملی برنمی‌داریم. بسیاری از نسخه‌های ما هنوز فهرست نشده و آنها هم که فهرست شده تصویری از آنها مهیا نشده، و آنها که تصویرشان تهیه شده در اختیار عموم پژوهشگران قرار نمی‌گیرد. شما ببینید امروز نفیس‌ترین نسخه‌های ما در کاخ گلستان است اما هیچ کس از آن نسخه‌ها بهره مند نیست. به قول معروف برای نهادن چه سنگ و چه گِل.

این کتابدار با سابقه ادامه داد: در حال حاضر حضور افراد در بخش نسخ خطی کتابخانه‌ها ‌بسیار سخت است؛ مثلا افراد برای وارد شدن به بخش نسخ خطی کتابخانه‌ای، باید دارای مدرک کارشناسی ارشد یا دکترا باشند؛ این درحالی است که ما پژوهشگران فعالی در زمینه نسخ خطی داریم که ممکن است دیپلم هم نداشته باشند، اما خدمات پژوهشی قابل توجهی دارند. بنابر این جایز است که درِ این بخش به روی همه باز باشد یا تصاویر آثار از طریق فضای مجازی در دسترس همگان قرار بگیرد.

مشارکت نهادها در خدمت‌رسانی بهتر و ارتقاء کیفیت پژوهش‌ها
 شکراللهی به کتاب‌های قدیم چاپ (سنگی و سربی) اشاره کرد و گفت: اغلب این کتاب‌ها آثاری هستند که بیش از 30 سال از انتشار آنها گذشته و می‌توان از طریق دیجیتالسازی، همه آنها را در دسترس علاقه‌مندان قرار داد. البته برخی کشورها نیز پیشگامی کرده و حق مولف را به گونه‌ای خریداری کرده‌اند که بتوانند حتی قبل از 30 سال آن را در فضای مجازی در دسترس علاقه‌مندان قرار دهند که سایت آمازون یکی از سایت‌های پیشگام در این عرصه بوده است.

وی افزود: می‌توان با همکاری نهادها و موسسات مرتبط همچون خانه کتاب و کتابخانه ملی، یک دیتا بیس بزرگ را در کنسرسیوم محتوای ملی فراهم کرد تا مردم بتوانند با مراجعه به یک سایت، تمام نیازهای خود در سطح ملی را در زمینه منابع کتابخانه‌ای برطرف کنند؛ به ویژه که بنیان علمی و نظری و زمینه فنی و تجهیزاتی این امر نیز تا حدود زیادی در کشورمان مهیاست، و یک اقدام جدی و عملی نیار دارد.

معاون اداره کتاب‌های خطی و نادر کتابخانه ملی همچنین درباره دیجیتال‌سازی اسناد گفت:‌ ما در حوزه اسناد شاهد وجود دو دسته اسناد از «طبقه‌بندی شده» و «عادی» هستیم. طبیعتا برخی اسناد وجود دارند که به دلیل مسائل امنیتی و سیاسی امکان انتشار ندارند اما بسیاری از اسناد این‌گونه نیستند و می‌توان آنها را در اختیار عموم قرار داد.

شکراللهی اقدم مشترک نهادهای مرتبط را در این زمینه، باعث ارتقاء کیفیت پژوهش‌ها دانست و گفت:‌ پیشنهاد می‌کنم نهادهایی مثل کتابخانه ملی و کتابخانه مجلس که اسناد بسیار زیادی را در اختیار دارند، همزمان با فهرست‌نویسی اسناد، تصاویر آنها را روی سایت قرار دهند و با ایجاد درگاه اینترنتی در سایت خود، امکان خرید تصاویر این آثار را فراهم کنند. این حرکت می‌تواند به جهشی هدفمند در حوزه خدمت‌رسانی و به ویژه ارتقاء کیفی پژوهش‌ها منجر شود.

وی ادامه داد: بر اساس فرمایش‌های مقام معظم رهبری «چرخه علم در کشور باید به‌صورت کامل اجرا شود» و این موضوع می‌تواند یکی از چرخدنده‌های مهم این چرخه عظیم باشد. بسیاری از پایان‌نامه‌ها در رشته‌های مختلف و به ویژه در ادبیات و تاریخ، و حتی علوم محض می‌تواند از همین طریق در دسترس قرارگیرد و در رشته‌های دیگر هم اگر امکان دانلود و دسترسی به کتاب‌های مرتبط با آن رشته در فضای مجازی ایجاد شود، می‌تواند نقش بزرگی در به سامان رسیدن پژوهش‌های دانشگاهی ایفا کند.