خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) ـ علی احسانی: پدیده شوم جنگ سایه‌اش در این هزاره سوم هنوز بر جهان سایه افکنده است. حضور گروه داعش از یکسو و افراطیون بوکوحرام از سوی دیگر در جوار ترکتازی‌های بی‌رحمانه صهیونیست‌ها در فلسطین اشغالی، تنش و تشنج روانی را در منطقه ملتهب خاورمیانه دو چندان کرده است. جدایی طلبان اوکراین در جدال با دولت مرکزی هنوز در حال گیس و گیس کشی هستند.
این روزها حال و احوال دنیا از این همه تنش زیاد خوش نیست. ما نیز در 8 سال جنگ، دوران سخت و طاقت فرسایی را در چالش با جامعه جهانی سپری کردیم. هرچند در سطوح مختلف هنری، جنگ مایه رشد و خلاقیت نسل تازه‌ای از هنرمندان شد و این نسل در جشنواره‌ها و محافل مختلف خاطره 8 سال مقاومت مردم را در هفته دفاع مقدس زنده و مانا نگه می‌دارند. به همین مناسبت کتاب «وضعیت‌های نمایشی دفاع مقدس» نوشته جمشید خانیان را در این ایام زیر ذره‌بین برده‌ایم.
تک و پاتک دراماتیک
نویسنده با اهرم تخیل مناسبات، آدم‌ها و رخدادهای نمایش خود را سر و سامان می‌دهد. این تخیل اگر با چاشنی پژوهش درست همسو شود، برآیند کار به طور قطع آبرومند خواهد شد. نویسنده کتاب در فصل ابتدایی آن نوشته است: «واکنش من در مقابل مرگ‌های غیر متعارفی که زود به زود و دم به دم در حوالی و نزدیکی خود می‌دیدم و به آن عنوان شهادت می‌دادند، یا واکنش من در قالبِ آن تک گویی درونی که ناشی از تنهایی عجیب و غریب و تجربه نشده خودم بود، همه و همه از یک خیال و تصویرگری ذهن ناشی می‌شد که انتهای آن می‌رسید به بازنمایی احساسات و حالاتِ روحی ام. جالب این است که در همه این ایماژهای ذهنی، نخست صورتِ عینی، دیداری و بیرونی آن است که تأثیر خود را به عنوان الگوی اولیه بر جای می‌گذاشت.»
ارنست همینگوی هنگام جنگ‌های داخلی اسپانیا در مقام خبرنگار جنگی، چهار مرتبه به اسپانیا سفر کرد که حاصل این سفرها تعدادی داستان کوتاه و نمایشنامه ای به نام ستون پنجم شد. مؤلف کتاب در صفحه 54 متذکر می‌شود: «فکر می‌کنم برای شناخت و درک از چگونگی آغاز جنگ‌های داخلی اسپانیا و همزمانی آن با اوجگیری قدرت نازی فاشیسم در اروپا و دخالت بیگانگان طی 3 سال جنگ در این کشور باید به سراغ داستانهای همینگوی رفت؛ داستان‌هایی مثل: خبرچینی، پروانه و تانک، شب قبل از نبرد و در زیر ستیغ. با این حال نمی‌توان گفت همینگوی در این داستان‌ها صرفاً یک عکاس بوده و آنچه را که به رشته تحریر در آورده، مو به مو با واقعیت مطابقت داشته است. او به خوبی در همین مجموعه داستان و تنها نمایشنامه‌اش نشان می‌دهد که چگونه به عنوان یک نویسنده خلاق تجربه‌های خود را بازسازی می‌کرد و به آن شکلِ تازه می‌داد.»
سایه‌هایی از واقعیت
تئاتر مقاومت چند دهه‌ای است که در فرایندی تکراری به صِرف برگزاری جشنواره و اجتماع دورهمی چهره‌های آشنای این حوزه چراغش روشن است اما مشکل اصلی نمایش‌های جنگی ما التفات بیشتر نویسندگان نمایشنامه‌ها به کلیشه‌های امتحان پس داده و فاقد بدعت و خلاقیت است. جمشید خانیان مؤلف کتاب درباره تجربه شخصی خود برای خلق نمایش جنگی نوشته است: «من برای نگارش بخشی از نمایشنامه‌ام که خروج دشمن را در زمانِ آزادسازی خرمشهر نشان می‌داد و در واقع بزنگاهی بود که کاراکتر محوری – که یک عکاس است – در سوله ویرانه ای با یک عکاس عراقی رو در رو می‌شود، ناگزیر به جمع آوری قسمتی از مستندات در رابطه با پیشینه تاریخی خرمشهر، اشغال و عملیات آزادسازی شدم. واقعیت امر این است که هیچکدام از این اطلاعات به‌طور مستقیم در متن بکار گرفته نشد اما به شکل حیرت آوری در فضاسازی، زمینه، طرح، شخصیت پردازی و حتی گفت‌وگوها تأثیر بسزایی گذاشت.»
در تعریف و تبیین گونه‌ای به نام تئاتر مقاومت، نویسنده باسابقه نمایشنامه‌های جنگی وطنی در ادامه گفته است: «تئاتر مقاومت در تعریف لفظی خود تئاتری است که می‌خواهد تضاد بین دو نیرو را نشان دهد یا تئاتری است که در یک سوی آن بدی و در سوی دیگر آن خوبی قرار دارد؛ یا تئاتری است که از دو جزء تئاتر (یعنی هنری مبتنی بر نمایش و تجسم بخشیدن) و مقاومت (یعنی ایستادگی و پایداری در برابر هر نیروی متخاصم هجوم آور) تشکیل شده است؛ با این همه به نظر نمی‌رسد این معنایابی تحت الفظی بتواند ما را به موجودیت حقیقی تئاتر مقاومت نزدیک سازد. تئاتر مقاومت نیز همچون سایر انواع و گونه‌های تئاتری بر آمده از شرایط خاص جوامع انسانی است. بنابراین این نوع از تئاتر در ابعاد کلی خود در برگیرنده ویژگی‌های زیر است: 1 – حراست از وجوه مختلف جامعه انسانی در مقابل نیروی متخاصم. 2 – تکیه و تاکید بر وحدت ملی. 3 – بسیج هر چه بیشتر نیروی انسانی به عنوان نیروهای کارآمد.
دو روی سکه
جنگ به عنوان بستر اصلی رخدادها برای نمایشنامه نویس شرط لازم برای خلق اثر تلقی می‌شود ولی این شاخصه به تنهایی برای تکامل یک درام کارآمد کفایت نمی‌کند. در صفحه 165 کتاب از زاویه مؤلف آن می‌خوانیم: «شاید از مهم‌ترین ویژگی‌های نمایشنامه‌نویسی درباره موضوعات مرتبط با جنگ، ارجاع تاریخی و حجم پذیری آن خارج از فرم‌های دراماتیک باشد. البته این بدان معنا نیست که از زیر مجموعه‌هایی نظیر: شهادت، اسارت، فداکاری و غیره نمی‌توان به یک اثر نمایشی ناب در قالب فرم‌های دراماتیک دست یافت؛ این ویژگی‌ها بیانگر ظرفیت مضاعف نمایشنامه نویسی درباره این دوران است. این دوران – به لحاظ زمانی – استوار بر مرکزیت بخشی امور نظامی و در نتیجه عمل و حادثه نظامی است. به این خاطر است که این دوران – دوران جنگ – در ابعاد وسیع خود به دو سر شاخه جبهه و پشت جبهه امتداد پیدا کرده، از میدان‌های جنگ خارج شده و به پیکره اصلی جامعه سوق پیدا می‌کند.»
جمشید خانیان در فصل پایانی کتابش، موضوع نمایشنامه‌نویسی جنگ را این گونه جمع بندی می‌کند:«نمایشنامه نویسی جنگ همانند سایر عرصه‌های نمایشنامه نویسی از قواعدی پیروی می‌کند که آن قواعد به وجود آمده از بطنِ رخدادهایی است که هویت آن را رقم می زند. نو و نادر بودنِ این رخدادها، نمایشنامه نویسی جنگ را وا می‌دارد تا برای شناخت و احاطه بر دنیای پیرامونِ عرصه موردِ نظرش؛ بیش از پیش توجه خود را به واقعیت‌ها معطوف سازد، هر چند حاصلِ این توجه و کنکاش، ارجاع هنرمند به تخیلِ خلاقه اوست، اما یادمان نرود که هیچ تخیل خلاقه ای نیست که وامدار ِ دنیای واقعی نباشد.»
کتاب «وضعیت‌های نمایشی دفاع مقدس» را انتشارات عابد نخستین بار سال 1383 با شمارگان سه‌هزار نسخه به بازار فرستاد. جمشید خانیان نویسنده این کتاب از فعالان در عرصه نمایشنامه نویسی دفاع مقدس است. علاقه‌مندان عرصه تئاتر برای تهیه این کتاب یک دهه پیش به اندازه سه هزار تومان از سبد فرهنگی خود کم می‌کردند.
سه‌شنبه ۱ مهر ۱۳۹۳ - ۰۲:۱۵
نظر شما