به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) دکتر مهدی محسنیان راد، دارای مدرک کارشناسی روزنامه نگاری رادیو و تلویزیون،کارشناسی ارشد تحقیق در ارتباط جمعی و دکترای جامعه شناسی است و با درجه دانشگاهی استاد تمامی (پروفسوری) در دانشگاه امام صادق (ع) تدریس می کند.

از او تاکنون 15 عنوان کتاب منتشر شده است که از میان آن ها می توان به «ارتباط شناسی»، «ایران در چهار کهکشان ارتباطی»، «ارتباطات انسانی» و «روش های مصاحبه خبری» اشاره کرد و «در حسرت فهم درست» آخرین کتاب وی به شمار می آید.

نگارشی داستانی
نخستین مطلب این کتاب، متن سخنرانی زنده یاد پروفسور کاظم معتمدنژاد در مراسم تجلیل از دکتر مهدی محسنیان راد در هفتمین همایش روابط عمومی الکترونیک در 25 اردیبهشت سال 91 است. سخنرانی ای که دکتر معتمدنژاد در آن به وجوه مختلف شخصیت علمی و آموزشی محسنیان راد و تلاش هایش برای انجام پژوهش های ارتباطی می پردازد.

پس از آن نیز دکتر محسنیان راد، مقدمه ای بر کتاب نوشته و داستان چرایی نگارش کتاب را بیان کرده است. اینکه تلاش کرده کتاب دربردارنده نکاتی جدید از تحقیقات هرگز منتشر نشده اش در چهار دهه گذشته باشد. تحقیقاتی که برای تدوین و بازنویسی نتایج آنها مجبور شد گزارش پژوهش هایش را از آرشیو چهال ساله کتابخانه اش بیرون بکشد.

سطور آغازین نخستین فصل کتاب، روزهای تولد و زندگی خانوادگی محسنیان راد را روایت می کند، روزگار کودکی، نوجوانی و جوانی با زبانی روایی و خواندنی که متن را برای خواننده جذاب و دلکش می کند. در نخستین صفحه کتاب می خوانیم؛ «گویا 18 آبان 1324 به دنیا آمدم؛ پشت یک جلد قرآن مانده از آن روزگار این را می گوید. اما شناسنامه، جوان تر نشان می دهد و 25 آذر را ثبت کرده است. احتمالا در آن 327 روز بی هویتی، مادر تحصیلکرده دبیرستان های دوران رضاشاهی و پدر بازرگان، در مذاکرات فی مابین، در تردید بودند که آیا به حضور من در این جهان رسمیت بدهند یا نه.»

همین سطور کافی است تا خواننده متوجه شود با نویسنده ای طناز روبه رو است که تلاش کرده چگونگی تولدش را با نگاهی متفاوت روایت کند و امیدوار است که این تفاوت را در دیگر صفحات کتاب هم مشاهده کند، توقعی که نویسنده به خوبی از عهده آن برآمده است.

قصه زندگی محسنیان راد از مهاجرت خانواده اش از مشهد به تهران و محله امیریه در سن 2 سالگی ادامه پیدا می کند و به تولد برادرش محمود می رسد. تولدی که موجب شد در سن سه سالگی نشان پسر بزرگ خانواده را از مادر بگیرد و مجبور شود در کلاس چهارم ابتدایی، «بینوایان» ویکتور هوگو را بخواند. نویسنده این موضوع را بزرگ شدن مجازی خود تعبیر می کند. بزرگ شدنی که در طول سال های مختلف نوجوانی و جوانی او را متمایز از دوستان و همسالانش می کرد.

یکی از نکات جذاب این کتاب، ارائه اطلاعاتی ناب و نانوشته به خواننده است که در بخش های مختلف بارها دیده می شود، به عنوان مثال، تجربه نخستین حضورش در کودکستان که در کنار نقل خاطره به تاریخ تاسیس اولین کودکستان ها در سال 1302 اشاره می کند.

روایت روزگار تحصیل در دبستان رشدیه و داستان «آقای بص...» معلم ریاضی نیز، یکی دیگر از مطالب جذاب نخستین فصل کتاب است که علاوه بر ترسیم فضایی از مدارس آن روزگار، به تاثیرپذیری دانش آموزان از رخدادها و حوادث دوران نوجوانی می پردازد. حوادثی که محسنیان راد در آستانه 69 سالگی به صورت تصاویری شفاف و روشن از برابر چشمش می گذرد. در بخش هایی از این خاطره ها می خوانیم؛ «آقای بص... همیشه کفش ورنی مشکی می پوشید و اغلب کراوات قرمز می بست. نمی دانم چرا کفش هایش همیشه جیرجیر صدا می داد. در نتجیه وقتی کلاس در سکوتی دلهره آورد منتظر ورودش بود، از دور با شنیدن صدای جیرجیر کفش هایش قلب بعضی از بچه ها را به دهانشان می رساند. حداقل یکبار طعم سیلی او را که با برق چشمم همراه بود، چشیدم.»

روایت هایی از پژوهش ها
روایت های دکتر بعد از دوره سپاه دانش،  قبول نشدن در کنکور پزشکی، قبولی در آزمون استخدامی شرکت بیمه ایران، مشاهده آگهی پذیرش دانجشوی روزنامه نگاری در موسسه عالی مطبوعات و روابط عمومی در روزنامه کیهان، تحصیل در رشته روزنامه نگاری و رادیو ـ تلویزیون و تحصیل در مقطع فوق لیسانس تحقیق در ارتباط جمعی نیز به همراه تصاویری پرخاطره در برگ های دیگر این کتاب گنجانده شده است.

«زیستن به سبک یک پژوهشگر ایرانی» عنوان دومین فصل این کتاب است که به موضوع پژوهش حوزه رسانه ها و توسعه روستایی می پردازد. پژوهشی به درخواست سازمان جهادسازندگی و با هدف بررسی کارکردهای نشریه این سازمان برای روستاییان انجام شد. در این پژوهش، مردم 689 روستا در یک نظرسنجی و پروژه تحقیقاتی شرکت کرده بودند. پروژه ای پرخاطره که دکتر هنوز هم نامه های شخصی روستاییان به او را در بایگانی کتابخانه شخصی اش حفظ کرده است.

روایت «گزارش پژوهشی که نمی دانم به کجا رفت» نیز سومین مطلب به شمار می آید که در فصل نخست کتاب ارایه شده است. پروژه ای تحقیقاتی درباره زمینه توسعه ورزش و تربیت بدنی در جامعه عنوان این تحقیق است که سهم ورزش در زندگی مردم شامل فعالیت های ورزشی مردم در اوقات فراغت، وسایل ورزشی شخصی مردم، علل نبود فعالیت های ورزشی مردم، نگرش های مثبت و منفی مردم درباره ورزش و عوامل موثر در گرایش مردم به ورزش را شامل می شود.

از پیش آهنگ ها تا دیوارنوشته های خیابانی
«ارتباطات اجتماعی» عنوان دومین فصل کتاب «در حسرت فهم درست» است. فصلی که هفت گزارش و بخش را شامل می شود. «گزارش نظرسنجی از 10 هزار شرکت کننده اردوی پیشاهنگی سال 54» نخستین مبحث کتاب است. این نظرسنجی با همکاری 24 تن از پژوهشگران مرکز تحقیقات که دانشجویان آموزش دیده ای بودند، انجام شده است، نظرسنجی ای که سیمای واقعی فعالیت دختران پیشاهنگ در زمینه های مختلف مربوط به پیشاهنگی در استان های محل زندگی آنان، آگاهی از مشخصات کمی و کیفی پیشاهنگان دختر در سراسر ایران، آگاهی از نیازهای پیشاهنگان دختر در اردوهای بزرگ پیشاهنگی و بررسی نتایج برگزاری دومین اجتماع ملی پیشاهنگی دختران ایران را در بر می گیرد.

همیشه وقتی فیلم های قدیمی پیروزی انقلاب اسلامی ایران را می بینیم، شاهد مردمانی هستیم که بر روی دیوارها، شعار می نوشتند. دومین مبحث این فصل از کتاب، فرصتی است تا افراد علاقه مند بتوانند اطلاعات خوب و ارزشمندی از دیوار نوشته های این دوران کسب کنند. در این پژوهش تمام شعارهایی که در سطح خیابان ها نگاشته شده یادداشت برداری و اندازه گیری شده است. شعارها و حرف های دل مردمی که با رنگ، اسپری، ماژیک، گچ، زغال و خون بر دیوارها نقش بسته بود. دیوارنوشته هایی که مجموعه ای از خبر، اطلاعیه، تفسیر و ... بود و با چاشنی ادبیات، شعر، طنز، کاریکاتور و عکس همراه بودند.

در این تحقیق شعارهای 40 کیلومتر از خیابان های تهران شامل خیابان های تهران نو، شاهرضا، پهلوی (از راه آهن تا تجریش)، عباس آباد، آریا مهر، 45 متری سیدخندان، بلوار الیزابت، خیابان تاج، مجیدیه، شوش، شهناز و جاده آرامگاه تا شهرری در قالب های مختلف و در مدت 70 روز دسته بندی شدند. نتایجی که در این تحقیق و بررسی به دست آمده ، مطالب جذابی را در بردارد که خواندن آن خالی از لطف نیست.

سومین مبحثی که در این فصل به آن پرداخته شده، کاوشی در اشعار پیشگویی و علایم الظهور شاه نعمت الله ولی است. اشعاری که نشان می داد حدود 600 سال پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، شاه نعمت الله ولی موضوع حکومت ظالم شاه و آمدن امام و سرنگونی شاه را در آن پیش بینی کرده بود. در این کتاب می خوانیم که بخش هایی از اشعار او اواسط سال 57 درباره رویدادهای انقلاب ایران میان مردم شهرها و روستاهای کشور توزیع شده بود و به نوعی ویژگی های یک پیام ارتباط جمعی را به خود گرفته بود.

محسنیان راد در این پژوهش تلاش کرده به این سوال دست پیدا کند که آیا این اشعار متعلق به شاه نعمت الله ولی بوده یا خیر؟ 

چهارمین پژوهش این فصل «از مشاهده ای مشارکتی درباره گیج ها تا تعمق بر سفرنامه ها و بالعکس» است. احوالات اقلیتی که پس از 22 بهمن 57 به تدریج تبدیل به آدم هایی شدند که نویسنده از آنها به اسم «گیج شدگان» نام می برد، در این مبحث بررسی شده است. نگاهی به حضور افراد با سلایق و علایق مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در تظاهرات ضد شاه، رشد فزاینده قیمت کالاهای خارجی، تمایل گروهی از مردم به مطالعه روزنامه «آیندگان»، بالا گرفتن بحث های سیاسی و ... در این مبحث بررسی شده است.

«ضرورت توجه به ارتباطات میان فرهنگی در جامعه ایران برای مواجهه صحیح با تحولات جامعه اطلاعاتی» عنوان مقاله دیگری است که در این فصل گنجانده شده است. در این مقاله اقوام و رسانه های ایران با چشم انداز به آینده بررسی شده است، مقاله ای که ابتدا به سفارش وزارت ارشاد نگاشته اما سرانجامی پیدا نکرد و سال بعد در مجله رسانه منتشر شد. در بخشی از این مقاله می خوانی:؛ «در سال های آینده باید مراقب بود. ساده انگاری ها و عدم درک شرایط همراه با پیش بینی های شعارگونه نادرست که در حوزه تحولات رسانه ای طی دو دهه گذشته در ایران به وقوع پیوست، دیگر تکرار نشوند. به عنوان مثال، اردیبهشت 1373، وزیر وقت ارشاد اسلامی در مصاحبه ای گفت: ماهواره در چنگ ماست و از این بابت نگرانی نداریم (همشهری 14/2/1373). این در حالی بود که برآوردها حکایت از وجود بیش از 250 هزار آنتن گیرنده تلویزیون ماهواه ای در ایران داشت. دو سال بعد از این مصاحبه، اولین کانال ماهواره ای به زبان فارسی امواج خود را وارد ایران کرد و اکنون (1384) حداقل هفت کانال ماهواره ای به زبان فارسی در حال دریافت به وسیله صدها هزار گیرنده ماهواره ای در کشور است.»

«سه نسل شبکه اجتماعی در کشورهای غیر پیشرفته» نیز مقاله جذاب دیگری است که انگیزه نگارش آن پیرمردی روستایی بود که در رخدادی جالب، اگر چه تلفن همراه را می شناسد اما با کارکردهای آن آشنا نیست. نویسنده در این مقاله فرضیه ای مطرح کرده است که بر اساس آن؛ در ایران آدم عصر قبل از پست، آدم عصر قبل از اینترنت و آدم عصر اینترنت را یافت که هر سه به طور همزمان در حال زیست هستند بدون اینکه بتوانند با هم شبکه اجتماعی تشکیل دهند.

در این مقاله نویسنده پس از نگارش مقدمه، ویژگی های شبکه اجتماعی را بیان کرده، سپس به سه نسل شبکه های اجتماعی به صورت تشریحی اشاره و در پایان تفاوت ها، شباهت ها و کارکردهای هر یک از این شبکه ها را بررسی می کند. در بخشی از این مقاله آمده است؛ «با ایجاد و توسعه اینترنت و تلفن همراه در کشورهای پیشرفته، نسل سوم شبکه اجتماعی شکل گرفت. این نسل امکاناتی در اختیار دارد که هرگز با امکانات نسل دوم، اجرای آن عملی نبود. اما شرایط آن در مواردی به شدت شبیه تعاملات ارتباطی اعضای نزدیک در یک پاره شبکه اجتماعی مجازی سراسری و یکپارچه دست یابند. آنها از طریق ایمیل ها، بلاگ ها، ویکی ها، پادکست ها، فروم ها و ... به یکدیگر متصل شدند. اما در کشورهایی چون ایران، از یک سو این امکانات به دلیل پایین بودن پهنای باند و کمی سرعت اینترنت، آن گونه که در پیشرفته ها عملی بود، فراهم نشد؛ ثانیا از آنجا که استفاده از این امکانات، به سطحی از سواد احتیاج دارد که بسیار بیشتر از توان انبوه فارغ التحصیلان نهضت سوادآموزی در ایران است، همه گیر شدن آن امکان پذیر نیست.»

«نخستین پژوهش مصرف کتاب در یک کتابخانه دانشگاهی»، عنوان آخرین مطلب فصل دوم کتاب است که سال 51 زیر نظر دکتر کاظم معتمدنژاد، انجام شده است. این پژوهش برای نخستین بار متمرکز بر دسته بندی کتاب هایی بود که دانشجویان یک مرکز آموزش عالی در طول یکسال برای مطالعه امانت می گرفتند. پژوهشی که به گفته نویسنده انتشار آن بعد از 40 سال، نشان می دهد  گرایش مطالعه دانشجویان رشته علوم ارتباطات چه بوده است. نظرسنجی از دانشجویان درباره کتابخانه، مجموع کتاب های فارسی و لاتین کتابخانه، تعداد جلد کتاب های خریداری شده و موضوعات کتاب ها از جمله موارد تحقیقی در این پژوهش به شمار می آیند.

پیوستگی زبان و ارتباط
«زبان و ارتباط» نام فصل سوم این کتاب است که دربردارنده سه پژوهش است. «زبان روزنامه مردم، ارگان مرکزی حزب توده ایران» نخستین پژوهش این بخش به شمار می آید که در آن زبان روزنامه «مردم»، ارگان حزب توده ایران از نظر قابل فهم بودن بررسی شده است. در این پژوهش از میان 110 شماره این روزنامه از 23 اسفند 57 تا 15 آذر 58، 10 شماره به صورت تصادفی انتخاب شدند.

طبق اطلاعات این 10 شماره، این نتیجه به دست آمد که روزنامه مردم به ندرت از واژه های نادرست و غیرمصطلح یا غیرفارسی استفاده کرده و حتی در بسیاری از موارد از به کار بردن واژه های مربوط به فرهنگ سوسیالیستی خودداری می کند. جمله های این روزنامه به طور متوسط از 26 کلمه تشکیل شده است. جمله های نادرست و غیرمصطلح در میان مطالب این روزنامه دیده می شد و نسبت آن به کل جمله های 10 شماره 56/0 درصد است.

دومین پژوهش این فصل «میزان آگاهی مردم درباره مفاهیم واژه های دوران انقلاب اسلامی» است که در آن ورود واژه های جدید در روزهای آغازین انقلاب اسلامی و تجلی معنی های متفاوت در ذهن مواجه شوندگان با واژه های مذکور بررسی شده اند. این گزارش بررسی کوتاهی درباره میزان آگاهی مردم از معاونی واژه های مختلف آن دوران است که بر اساس سه فرضیه شکل گرفته اند؛ اول اینکه اکثر مردم معنی واژه های دوران انقلاب را به درستی نمی دانند، دوم اینکه میزان آگاهی مردم در مورد معنی واژه های دوران انقلاب بعد از پیروی انقلاب افزایش یافته است و سوم میزان آگاهی مردم در مورد معنی همه واژه های مورد بررسی با یکدیگر یکسان نیست که در پایان نتیجه آزمون نشان داد که با 99 درصد اطمینان می توان پذیرفت که میزان آگاهی مردم از مورد معنی واژه  های دوران انقلاب، پس از پیروزی انقلاب افزایش یافته است.

 «هنجارهای ارتباطی در ضرب المثل ها و 11 قرن اشعار فارسی» آخرین پژوهش فصل سوم کتاب است. در این مقاله، با توجه به رابطه پیچیده فرد، جامعه و تمدن، به تحلیل محتوای ضرب المثل ها و اشعار ارتباطی 43 اندیشمند نظم نویس ایرانی طی یازده قرن می پردازد. این مقاله با نگاه به تحولات ادوار تاریخی بسامان ـ نابسامان ایران به این نتیجه می رسد که نخبگان ایرانی در کنار باور به ارزش فراگرد ارتباط، آگاهی از قدرت منفی و مثبت ارتباط، پذیرش این نکته که نحوه ارتباط هر کس، بازنمای اوست و ارتباط تاثیرگذار است مجبور به مداحی فرادستان شده اند.

زیر و روی مطبوعات، خبر و خبرگزاری ها
چهارمین فصل کتاب، حجیم ترین بخش این اثر را به خود اختصاص داده که 12 تحقیق و پژوهش را شامل می شود. مقایسه مقالات کیهان از تابستان 1356 تا تابستان 1358، ارزش های مندرج در مطبوعات: مقایسه انقلاب مشروطیت و انقلاب اسلامی، خبرنگاری در آن روزها و این روزها،پیام آفرینان مطبوعات ایران در پایان دهه 1360، تحلیل محتوای 158 سال کتب و جزوه های آموزش روزنامه نگاری در ایران، یکی از پیامدهای سفر به سرزمین های دیگر؛ آموزش روزنامه نگاری، جهت گیری ها و بایدها و نبایدهای حکومت مردان ایران نسبت به مطبوعات طی 25 سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی،نگاهی تحلیلی به تاریخ مجلات تخصصی در ایران، وضعیت انتقاد در مطبوعات ایران، سانسور و خودسانسوری، یک مطالعه موردی از خودسانسوری عناوین این فصول به شمار می آید.

در هر یک از این پژوهش های 12 گانه نیز نویسنده با بررسی موشکافانه ای، وضعیت مطبوعات و رسانه ها را در گستره ای وسیع و نگاهی کاملات محققانه و پژوهشگرانه، بررسی و کاوش کرده است. پژوهش هایی که مطالعه چگونگی انجام و نتایج هر یک از آنها، دربردارنده اطلاعاتی جذاب، مفید و خواندنی از مطبوعات ایران در 40 سال گذشته داشته است.

طرح زوایای مختلف هر پژوهش و گذری بر حاشیه هایی که حین انجام کار رخ داده را می توان نقطه قوت کتاب دانست، نکات ریزی که از نگاه یک پژوهشگر و محقق علوم اجتماعی پنهان نمانده است.

کتاب «در حسرت فهم درست» در 656 صفحه، شمارگان یک هزار نسخه و بهای 23 هزار تومان توسط انتشارات سیمای شرق و دفتر مطالعات و برنامه ریزی رسانه ها منتشر شده است.