به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) امسال پنجاه و یکمین سالگرد 15 خرداد است؛ قیامی که شکوه اتحاد مردم و روحانیت را در برابر طاغوت رقم زد. درباره این قیام تاریخی کتاب‌های بسیاری در حوزه اسناد و خاطرات نوشته شده است که یکی از این کتاب‌ها که با شیوه مقاله‌نویسی درباره موضوع‌های مغفول قیام 15 خرداد تدوین شده، کتاب «مبدا نهضت» است که به کوشش مشترک رحیم نیکبخت میرکوهی، عضو هیات علمی دانشگاه تبریز و دکتر مجتبی سلطانی‌احمدی نوشته شده است. 

خبرنگار «ایبنا» درباره این قیام گفت‌وگویی با رحیم نیکبخت میرکوهی انجام داده و پرسش‌هایی را در زمینه نقش سند و تاریخ محلی، خاطرات رجال درباری و آسیب‌شناسی تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی مطرح کرده است که در ادامه می‌آید.

لطفا نخست بفرمایید انگیزه شما از تدوین کتاب دو جلدی مبدا نهضت چه بود؟ 

با احترام به روان بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران و شهدای ایران اسلامی از چالدران تا دفاع مقدس به ویژه به یاد شهدای قیام خونین 15 خرداد. سال گذشته برابر با پنجاهمین سالگرد قیام 15 خرداد بود؛ در واقع نیم قرن از این واقعه تاریخی که به تعبیر امام (ره) مبدا نهضت اسلامی به‌شمار می‌آید، گذشته است. بنابراین با دکتر مجتبی سلطانی به این نتیجه رسیدیم که به این مناسبت تلاشی برای ارایه کار جدیدی درباره قیام در حد توان و زمانی که در اختیار داشتیم انجام شود به همین دلیل با همکاری مسوولان محترم موسسه خانه کتاب طرح «مبدا نهضت» آماده شد که سعی ما بر آن بود که در آن موضوع‌های جدیدی از این قیام پوشش داده شود که خوشبختانه این طرح در دو جلد آماده شد. خوشبختانه چاپ نخست آن به اتمام رسیده است. اگر مسوولان خانه کتاب بخواهند با ویرایش جدید می‌توان چاپ دوم آن را هم آماده کرد. 

همچنین در کنار این کتاب دو جلدی «مبدا نهضت» که یک مجموعه تخصصی برای پژوهشگران و محققان است، کتاب دیگری به عنوان «نامه نیمه خرداد» برای مخاطب عام با همکاری مجتبی سلطانی تالیف کردیم که شامل 15 خاطره، 15 سند، 15شخصیت، 15 کتاب و 15 تاریخ نگار 15 خرداد است. در واقع کتاب با محوریت 15 به نیت 15 خرداد گردآوری شده که مجموعه‌ای عمومی است که برای مخاطب عام و مردم عادی مفید است. این کتاب را خانه کتاب منتشر کرد ضمن این‌که توسط اداره ارشاد اسلامی استان قم هم بازچاپ شد. به نظرم‌ نامه نیمه خرداد از جمله کتاب‌های پرشمارگان درباره قیام 15 خرداد است. 

در کتاب «مبدا نهضت» که از قلم بسیاری پژوهشگران تاریخ انقلاب اسلامی بهره گرفته شده، تا چه اندازه اسناد تاریخی به کار رفته شدند؟ 

در بررسی تاریخ معاصر و تاریخ انقلاب اسلامی اگر از اسناد و خاطرات بهره نگیریم نمی‌توانیم پژوهش متقنی داشته باشیم. در اغلب مقالاتی که در مجموعه «مبدا نهضت» منتشر شده است منبع اصلی سند، خاطرات و یا هر دو بوده است. در واقع به ندرت می‌توان مقاله‌ای در این کتاب جست‌وجو کرد که از اسناد یا خاطرات استفاده نشده است. 

به نظر شما با گذشت 36 سال از پیروزی انقلاب اسلامی و پژوهش در تاریخ قیام 15 خرداد چه زمینه‌های از این قیام باقی ‌مانده که هنوز بر آن پژوهشی صورت نگرفته است؟ 

به تعبیر حضرت امام(ره) که 15 خرداد را مبدا نهضت اسلامی اعلام کردند نهضتی که از قم آغاز می‌شود و در سراسر ایران مردم به اعتراض در دستگیری مرجعشان پرداختند در حالی که هنوز تاریخ این اعتراض پرشکوه در تمام شهرهای ایران مورد پژوهش قرار نگرفته است. زندگینامه شهدای قیام 15 خرداد نیز از جمله مواردی است که هنوز پژوهشی مستقل درباره آن انجام نشده است و از بعضی شهدای این قیام زندگینامه و حتی اسامی کاملی در دسترس نیست. 

موضوع دیگر این که بازتاب قیام 15خرداد در ادبیات و شعر همچنین تأثیر آن در ادبیات، چه در شعر سیاسی و چه شعر مذهبی(مراثی) حوزه‌ای است که نیاز به پژوهش جدی دارد. نقش زنان در قیام 15 خرداد موضوع مهمی است که کمتر به آن پرداخته شده است. با توجه به این که اولین تظاهرات زنان در تاریخ انقلاب اسلامی در 15 خرداد در قم اتفاق افتاد. درست بر عکس ادعاهایی که حکومت پهلوی مطرح می‌کرد که نهضت امام(ره) مخالف آزادی زنان بوده است زنان همگام با مردان به دفاع از حریم مرجعیت شیعه به پا خواستند. 

زندگی و نحوه مبارزه میدان‌داران تبعیدی که بعد از شهادت طیب حاج رضایی و اسماعیل رضایی به بندر عباس تبعید شدند موضوع دیگری به‌شمار می‌آید که نیازمند تدوین و انتشار است و باید مورد توجه مراکز پژوهشی قرارگیرد. 

به نظر شما که در حوزه اسناد کار می‌کنید چه کتابی در بازگویی تاریخ قیام 15 خرداد با رویکرد اسنادی موفق بوده است؟ 

درباره قیام 15 خرداد در حوزه اسناد یک مجموعه 9 جلدی با عنوان «قیام 15خرداد به روایت اسناد ساواک» از سوی مرکز بررسی اسناد تاریخی منتشر شده است. این کتاب مجموعه اسناد ساواک است که درباره این قیام در آرشیو اداره کل سوم ساواک بایگانی شده بود و مجموعه مفصل و ارزشمندی به‌شمار می‌آید که از خلال اسناد این کتاب زمینه‌ها، شکل‌گیری و پیامدهای این قیام به خوبی بررسی شده است. 

مجموعه دیگر دو جلدی تألیف دکتر جواد منصوری از مبارزان پیشگام انقلاب اسلامی است که این مجموعه را مرکز اسناد انقلاب اسلامی با نام «تاریخ قیام 15 خرداد به روایت اسناد» منتشر کرده است. می‌توان گفت این دو مجموعه از کامل‌ترین اسنادی است که درباره این قیام منتشر شده است. همچنین به «نقش روحانیت در قیام 15 خرداد» و «نقش بازار در قیام 15 خرداد» به عنوان کتاب‌های موثر و پربار در این زمینه می‌توان اشاره کرد. 

در تالیف تاریخ 15 خرداد پژوهشگران و محققان تا چه اندازه می‌توانند از کتاب‌هایی که در این باره در خارج از کشور چاپ می‌شود، استفاده کنند؟ 

کتاب‌‌هایی که در خارج از کشور منتشر می‌شود به چند دسته تقسیم می‌شود که بخشی از این کتاب‌ها خاطرات رجال و شخصیت‌هاست که از ایران رفته‌اند یا فرار کرده‌اند که این شخصیت‌ها بسته به جایگاه و دیدگاهشان خاطراتی را بازگو کردند که برای تاریخ‌نگاری این قیام حایز اهمیت است. ضمن این‌که در خاطرات برخی سران و مسوولان کشورهای آمریکا، انگلیس، فرانسه اطلاعات مهمی درباره انقلاب اسلامی درج شده است. 

دسته دیگر از کتاب‌هایی که درباره انقلاب اسلامی در خارج از کشور منتشر می‌شود پژوهش‌هایی است که در موسسه‌های پژوهشی و دانشگاه‌ها صورت می‌گیرد. طبیعتاً هر سه دسته از این کتاب‌ها می‌تواند در مواردی مورد استفاده محققان قرار گیرد. اما اگر بخواهیم روایت مغرضان انقلاب اسلامی و مخالفان قیام 15خرداد را بررسی کنیم به ناچار باید به این خاطرات مراجعه کنیم. برای مثال در «یادداشت‌های علم» خاطرات مهمی وجود دارد که در آن ناگفته‌های زیادی از این قیام می‌توان به دست آورد. 

در خاطرات خاندان پهلوی و نزدیکان شاه موارد جالبی برای محققان تاریخ انقلاب اسلامی وجود دارد که اگر چه قسمت عمده خاطرات این عده به این منظور تدوین و منتشر شده است که بار مسوولیت خودشان را کم کنند یا به تفسیر سیاست غلط گذشته بپردازند و یا گناه اشتباهات خود را به گردن دیگران بیندازند ولی در مجموع با توجه به موضوع مدنظر محقق و بحثی که آن‌ها در کتاب روایت می‌کنند می‌تواند به عنوان منابع مورد استفاده قرار ‌گیرد اما باید پژوهشگر دقت داشته باشد که این خاطره‌نگاران به دلیل وقوع انقلاب دچار زیان شدند و اظهارات آنان باید با نقد و بررسی پذیرفته و استفاده شود. 

آیا تا به حال در کتابی به نقش یا دیدگاه کشورهایی مانند انگلیس و امریکا به قیام 15 خرداد پرداخته شده است؟ 

درباره نقش اصلاحات آمریکایی که حکومت پهلوی در ایران انجام داد به ویژه در مورد اصلاحات ارضی که محمدرضا پهلوی ملزم به اجرای آن‌ها بود کتابی در مرکز اسناد انقلاب اسلامی تالیف شده است اما درباره نقش انگلیس و دیدگاه کشورهای دیگر به صورت مستقل کتابی منتشر نشده است، گرچه در کتاب «نهضت امام خمینی» تألیف استاد سید حمید روحانی بازتاب قیام 15خرداد در کشورهای دیگر مورد بررسی قرار گرفته است اما به جز اصلاحات آمریکایی در جریان قیام 15 خرداد نقش یا دیدگاه کشور دیگری به طور مستقل مورد بررسی نگرفته است. 

در صحبت‌های شما به نقش و اهمیت تاریخ محلی قیام 15 خرداد اشاره‌ای شد، به نظر شما پرداختن به تاریخ محلی چه تاثیری در شناسایی این قیام دارد؟ 

هویت ملی ما یک هویتی است که قشر یا قوم یا شهر خاصی آن را به وجود نیاورده است. همان‌طور که هویت ایرانی را تمام مردم ایران در طول تاریخ در جغرافیای به نام ایران شکل داده‌اند قیام 15 خرداد هم از تعامل همه مردم ایران و مرجعیت بیدار شیعه شکل گرفته است. 

مرجعیت شیعه در طوع تاریخ رسمیت تشیع در ایران حافظ و نگاهبان هویت ایرانی بوده است و در قیام 15 خرداد هم مردم سراسر ایران به دفاع از حریم مدافع و محافظ هویت ملی به پا خواستند و در این قیام نشان دادند ارتباط مردم ایران و مرجعیت یک ارتباط متقابل بوده است به عبارت دیگر همه مردم ایران در شکل‌گیری مبدأ نهضت سهیم و نقش آفرین بوده‌اند.
بنابراین ما نباید قیام 15 خرداد را محدود به تهران یا قم و مشهد کنیم. گرچه جایگاه قم، مشهد و تهران به عنوان کانون‌های اصلی قیام 15 خرداد مهم است و باید بررسی شود اما این مهم نباید منجر به این شود که شهرستان‌ها و فعالیت‌های آنان طی این قیام و دفاع جانانه آن‌ها از مهم‌ترین مشخصه تشیع یعنی مرجعیت نادیده گرفته شود بنابراین هر قدر نگاه ما به این قیام سراسری باشد در شناسایی آن موفق‌تر خواهیم بود. ضمن این که از ویژگی‌های مهم انقلاب اسلامی سراسری بودن آن است به طوری که زمان رخ دادن قیام 15 خرداد در تهران، در تبریز، مشهد، شیراز، یزد و جاهای مختلف نیز اعتراض‌هایی صورت گرفته است به همین دلیل خاطراتی که درباره عکس‌العمل مردم در قبال دستگیری حضرت امام در شهرستان‌ها وجود دارد به مثابه قطعات پازلی است که می‌تواند تاریخ انقلاب اسلامی را روشن‌تر کند. 

خاطرات اسدلله علم با توجه به نقش پررنگی که وی در مقابل قیام 15 خرداد دارد، در شناسایی این قیام چه اهمیت و جایگاهی دارد؟ 

هر چه از شخصیتی که به یک حادثه نزدیک‌تر بوده سند و خاطره باقی‌مانده باشد مهم است گرچه خاطراتش را باید با توجه به ملاحظات سن، موقعیت خانوادگی و سیاسی در نظر بگیریم. بنابراین اظهاراتی که باقی‌مانده قطعا یک لایه‌هایی از واقعیت را می‌تواند حکایت کند. هرچند نباید انتظار داشته باشیم که اسدالله علم تمام واقعیت‌ها را بیان کند اما چون این شخص نزدیک به کانون قدرت و حادثه است طبیعتا لابه‌لای یادداشت‌هایش می‌توان بارقه‌های از واقعیت را یافت.

زمانی که محقق و پژوهشگر «یاداشت‌های اسدالله علم» را بررسی می‌کند ممکن است تنها در یک خط نکته‌ای را پیدا کند که ممکن است در 20 صفحه که درباره موضوع‌های مختلف صحبت شده است فقط آن یک خط اهمیت پیدا کند و مهم باشد. 

بنابراین با توجه به جنبه‌های صحت‌آزمایی و درست‌سنجی که با اسناد و خاطرات دیگر افراد دخیل در آن صورت می‌گیرد خاطرات اسدالله علم، به عنوان نفر دوم در آن مقطع که حضور موثری در سرکوب خونین قیام 15 خرداد داشته و خاطراتی که از وی باقی مانده است می‌تواند یکی از منابع مهم پژوهشگر باشد که در کنار این منبع باید از اسناد و خاطرات اشخاص دیگر مثل حسین فردوست هم استفاده شود زيرا استفاده از این منابع می‌تواند تصویر شفاف‌تری از یک جریان به پژوهشگر ارایه دهد. 

لطفا درباره کتاب‌های در دست تالیف نیز بگویید؟
در حوزه انقلاب اسلامی کتاب «اردبیل در انقلاب اسلامی» که کار مشترکی با دکتر رجب ایزدی است به اتمام رسيده و قرار است از سوی مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر شود. همچنین پژوهش «تبریز در انقلاب اسلامی» 50 درصد پيشرفت کرده كه طرحي پژ‍وهشي برای دانشگاه تبریز است. 

به عنوان پرسش پایانی تا چه اندازه به ضرورت آسیب‌شناسی تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی اعتقاد دارید؟ 

ضرورت آسيب‌شناسي علمي نگارش تاريخ انقلاب اسلامي در مراكز پ‍‍ژوهشي بدون هياهوهاي سياسي و جناحي باید انجام شود. دیدار و ارتباط مسوولان مراکز تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی با هم و گردهم‌آيي كارشناسان اين مراكز و مشخص كردن كارهاي انجام نشده در اين حوزه می‌تواند از تکرار ‌طرح‌های پژوهشی مشابه جلوگیری کند. ضمن این که در جاي ديگر هم اشاره کردم ما نقشه راه نداريم و در مراكز پژوهشی تاریخ برنامه بلند‌مدت به ندرت ديده مي‌شود که اين شيوه موجب شده از شخصيتي مانند مرحوم علی‌اکبر پرورش متن مصاحبه‌اي نداشته باشيم در حالي كه از يك فرد ديگر در چند مركز مصاحبه مشابه و تكراري داشته باشیم! 

و سخن آخر... 

در پایان وظيفه خود مي‌دانم از مديران فرهيخته قبلي و فعلي موسسه خانه كتاب كه زمينه مناسب فراهم ‌آوردند گوشه‌‌هاي مغفول از تاريخ قيام 15 خرداد و نهضت حضرت امام تدوين و انتشار يابد تشكر کنم. تلاش اين بود با تكيه بر پژوهشگران محلي انقلاب اسلامي كه كمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند را با پژوهشنامه انقلاب اسلامي و مبدأ نهضت مورد توجه قرار داده و فضایی براي پژوهش‌هاي علمي آن‌ها فراهم كنيم كه اين مهم جز با همراهي و حسن التفات مديريت خانه كتاب امكان نداشت گرچه كارهاي انجام نشده بسياري باقي مانده است. اميد است دلسوزان تاريخ انقلاب با تشريك مساعي، تاريخ انقلاب اسلامی را كه مهم‌ترين جلوه هويت ملي ماست، دريابند.

درباره رحیم نیکبخت میرکوهی 

رحیم نیکبخت میرکوهی در سراب متولد شده و دارای مدرک کارشناسی ارشد تاریخ است. وی دبیر بخش تدوین اسناد و خاطرات مرکز اسناد انقلاب اسلامی است و افزون بر حضور در مرکز اسناد انقلاب اسلامی عضو هیات علمی دانشگاه تبریز است. وی تا کنون کتاب‌های «زندگی و مبارزات شهید آیت الله قاضی طباطبایی»، «جنبش دانشجویی تبریز به روایت اسناد و خاطرات»، «پیک محبت؛ مروری بر زندگینامه آیت‌الله مروج»، «زندگی و مبارزات شهید مفتح» را تالیف کرده و همچنین «مبدا نهضت» و «پژوهشنامه انقلاب اسلامی» را با همکاری مجتبی احمدی سلطانی گردآوری کرده است.-