خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)ـ کتاب «البُرهان فی علوم القرآن» یکی از ارزشمندترین منابع علوم قرآن است. کم‌توجهی به این منبع علوم قرآنی با وجود محتوای غنی آن، اهمیت و ضرورت تحقیق و شناخت و معرفی بیشتر این اثر ارزشمند را آشکار می‌سازد. کتاب حاضر در سال 1393 توسط حسین صابری، عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد ترجمه و از سوی انتشارات علمی فرهنگی منتشر شد. صابری در گفت‌وگو با ایبنا درباره این اثر توضیحاتی را ارایه کرده است که در ادامه می‌خوانید.

- لطفا در ابتدای سخن برای آشنایی مخاطبان با نویسنده «البُرهان فی علوم القرآن»  توضیحاتی را درباره زندگینامه وی ارایه کنید.
بدرالدین محمد بن عبدالله زرکشی (م 745 ق ــ و 794 ق) دانشمند ترکی الاصل، مصری و شافعی‌مذهب بوده و کنیه وی أبوعبدالله و القابش بدرالدین، المصری، الترکی، الشافعی، الزرکشی، المنهاجی و المصنف است. وی از بزرگترین قرآن پژوهان و دانشمندان جهان اسلام و مؤلف کتاب‌های متعدد در زمینه‌های مختلفی همچون فقه، اصول فقه، علوم قرآن، علوم حدیث، زبان و ادبیات عرب، توحید و کلام است. 29 کتاب از وی بر جامانده که بیشترشان در کتابخانه‌های دمشق، بیروت و قاهره مهجور مانده‌اند و خاك می‌خورند. پیش از زرکشی، برخی علما در ضمن متون تفسیری و به طور حاشیه‌ای در تفاسیر و جوامع حدیثی خود، درباره دانش‌های قرآنی مطالبی آورده بودند، مانند حوفی نحوی که در کتاب البرهان خود مطالبی مختصر درباره آن نقل کرده بود اما زرکشی با استفاده از منابع مختلف، از جمله کتاب‌های تفسیر، ادب، فقه و تاریخ به تألیف کتابی مستقل درباره علوم قرآنی پرداخت. این کتاب چکیده‌ای از آراي محققان متقدم است و به زبان عربی تألیف شده است.

- چرا این اثر را برای ترجمه برگزیدید؟ البته شما پیش از این نیز با ترجمه کتاب «مناقب خاندان نبوت و امامت» علاقه‌تان را به ترجمه آثار کهن و مهم نشان داده‌اید.
همان طور که اشاره کردید به ترجمه آثار مرتبط با دانش‌های قرآنی علاقه‌مندم. از سوی دیگر معتقدم آثار مهمی مانند «مناقب خاندان نبوت و امامت» و نیز کتاب «البُرهان فی علوم القرآن» با توجه به سطح کیفی آن‌ها و نیز محتوای غنی‌شان باید دوباره احیا شوند و در دسترس پژوهشگران قرار گیرند. به همین دلیل و با توجه به اهمیت، قدمت و جامعیت کتاب البرهان این اثر ترجمه شد.

- لطفا کمی درباره کتاب «البُرهان فی علوم القرآن» و فصول مختلف آن شرح دهید.
 کتاب مشتمل بر چهل و هفت «نوع» است و در اصطلاح این علوم، واژه «نوع» معادل آنچه امروز در کتاب‌ها فعل خوانده می‌شود به کار رفته است. پس از مقدمه، ورود به ابواب مختلف در کتاب آغاز می‌شود که هر یک در بیان یکی از انواع علوم قرآنی آمده و عبارتند از شناخت سبب نزول، ارتباط آیات با یکدیگر، فاصله آیات، وجوه و نظایر، علم به آیات متشابه، علم به آیات مبهم، درباره سرآغاز سور‌ه‌ها، درباره پایان سوره‌ها، درباره شناخت آیات مکّی و مدنی، شناخت نخستین قسمتی که از قرآن نازل شد، چگونگی نزول قرآن، گردآوری قرآن و صحابۀ حافظ قرآن، شناخت غریب القرآن، شناخت تصریف، شناخت احکام، شناخت لفظ یا ترکیب نیکوتر و فصیح‌تر، تفاوت کردن الفاظ بر اثر زیاد یا کم شدن، وقف و ابتدا، شناخت توجیه قرائات، علم به رسم‌الخط قرآنی، فضایل قرآن، خواص قرآن، آیا در قرآن قسمتی بهتر از دیگری است؟ و  آداب تلاوت قرآن.

همچنین انواع دیگری مانند احکام قرآن، جدل در قرآن، ناسخ و منسوخ قرآن، توهم اختلاف در قرآن، شناخت محکم و متشابه، حکم آیات متشابهی که درباره صفات خداوند است، اعجاز قرآن، وجوب تواتر قرآن، یاری سنّت در فهم قرآن، شناخت تفسیر قرآن، شناخت وجوب در مخاطبات، بیان حقیقت و مجاز قرآن، کنایه و تعریض، اقسام معنای کلام، تعدادی از اسلوبهای بلاغی قرآن و شناخت ابزار و ادواتی که مفسر به آن نیاز دارد، در این ثر تشریح شده است.

ترجمه شما چه ويژگي‌ها و اضافاتي بر متن دارد؟
بنابراین در ترجمه‌ حاضر نوع‌ها بدین ترتیب در چهار جلد قرار گرفته‌اند؛ از نوع اول تا بیست و دوم در جلد اول، از نوع بیست و سوم تا نوع چهل و پنجم در جلد دوم، نوع چهل و شش که بخش اصلی‌تر کتاب است در جلد سوم و نوع‌های چهل و هفتم در جلد چهارم. افزون بر این جلد اول مشتمل بر مقدمه مولف، مقدمه مصححان متن عربی و یادداشت مترجم است و جلد چهارم نیز مشتمل بر کتابنامه و نمایه.  از آن جا که هم محققان متن عربی و هم مترجم به تحقیق اثر و تخریج مباحث توجه نشان داده‌اند و در این کار به منابع متفاوتی مراجعه کرده‌اند لازم بوده این منابع به صورت جدا از هم معرفی شوند. از این روی در پایان جلد چهارم برهان دو کتابنامه ارابه شده است؛ نخست کتابنامه محققان متن عربی که در بردارنده 468 مأخذ است و دوم کتابنامه و ترجمه که آن نیز 284 مآخذ را دربرمی‌گیرد و به شیوه‌ای استاندارد سامان گرفته است. 

برای تسهیل مراجعه به کتاب و بهره‌برداری از مباحث متنوع آن در جلد چهارم ترجمه شش نمایه بدین ترتیب آمده است: نمایه آیات که در آن سوره‌ها به صورت الفبایی مرتب شده‌اند و آیه‌های سوره نیز به ترتیب شماره در ذیل نام سوره ذکر و جانمایی شده‌اند، نمایه اخبار و احادیث که براساس اولین واژه متن مترتب شده‌اند، نمایه ابیات شعر، نمایه نام‌ها که نام‌های کسان، جای‌ها، فرقه‌ها، قبایل و اماکن را دربرمی‌گیرد، نمایه کتاب‌ها و نمایه موضوع‌ها.

از كدام تصحيح براي ترجمه استفاده كرده‌ايد؟
بر این اثر چندین تصحیح صورت گرفته و در دفعات متعدد به چاپ رسیده، که مشهورترین آن به تحقیق «محمد ابوالفضل ابراهیم» است اما جالب‌ترین تصحيح از «یوسف عبدالرحمن مرعشلی» است که با همکاری «شیخ ابراهیم عبد‌الله الکردی» و «شیخ جمال حمدی الذهبی» نوشته شده است. من نیز از این نسخه برای ترجمه اثر استفاده کردم. 

- چه نکات متمایزی در «البُرهان فی علوم القرآن» وجود دارد که پرداختن به آن را ضروری می‌سازد؟
گستردگی دانش مؤلف و استفاده او از  45 اثر برای تدوین این اثر، آگاهی مولف از منابع گذشتگان و دسترسی به آن‌ها و استفاده کامل از 300 اثر، ساختار جدید و بکر  کتاب، نقل دقیق و درست سخنان پیشینیان همراه با نقد و تحلیل منصفانه آن‌ها، اشتمال بر مثال‌های فراوان قرآنی و تسلط بر زوایای دقیق صرف، نحو، بلاغت، لغت و قرائت موجب شده تا این اثر در میان کتاب‌های علوم قرآنی بسیار مهم شود.

حسین صابری عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد این روزها در حال اتمام ترجمه کتاب «شفاء السقام» اثر تقي‌الدين سُبکی عالم اهل تسنن است. این کتاب به نقد اندیشه‌های وهابی در منع زیارت و شفاعت می‌پردازد و به این دو موضوع اعتبار و مشروعیت می‌بخشد. این اثر قرار است از سوی انتشارات علمی و فرهنگی منتشر شود.

صابری همچنین تالیف کتاب «درآمدی بر کتابخوانی ابن‌شهر‌آشوب» را در دست دارد. علاوه بر این، دوره چهارجلدی «تفسیر موضوعی شیعی ابن‌شهرآشوب» ترجمه حسین صابری از سوی بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی به‌تازگی منتشر شده است.