به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) به نقل از روابط عمومی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره نخست از دوره چهارم سال 2013 مجله نسخ خطی اسلامی منتشر شد. این شماره شامل چهار مقاله در موضوع‌های مختلف مربوط به نسخ خطی است.
«سنت حفظ و نگهداری کاغذ‌های عربی قرون 12 تا 17 در مجموعه خطی اسلامی دانشگاه میشیگان» تالیف اوین کروپف و کاثلین ای. بِیکر نخستین مقاله این مجله نسخ خطی اسلامی است.
در این مقاله نتایج اولیه حاصل از بررسی کاغذ‌های عربی موجود در نسخ خطی تاریخ‌دارِ مجموعه نسخ خطی اسلامی دانشگاه میشیگان ارایه شده است. به‌طور ویژه تعداد کمی از این کاغذ‌ها که ته خط عمودی دارند و در دسته‌های سه‌تایی قرار دارند بررسی و آزمایش شده‌اند. این کاغذ‌ها ناقل متونی هستند که در دمشقِ قرن پانزدهم میلادی رونویسی شده‌اند. تصور می‌شود که صنعت کاغذ‌سازی در بلاد شام به دنبال افزایش کیفیت کاغذ‌های مصری و رواج کاغذ‌های ارزان‌تر و مرغوب‌تر اروپایی رو به افول نهاد. آزمایش این کاغذ‌ها می‌تواند پاسخی به درستی و یا نادرستی این تصور باشد.
با توجه ویژه به مواد و فنون ساخت کاغذ، تجزیه و تحلیل‌های مفصلی درباره نوع فیبر(الیاف)، عوامل و مواد آهار کردن انجام گرفته است و نتایج حاصله در پرتو دستورالعمل‌های تاریخی و دانش تجربی و شیوه‌های امروزی مورد بررسی و مطالعه قرار گرفت و در نهایت توصیه‌هایی برای حفظ و نگهداری ارایه شد.
کاغذ ته خطی عمودی، کاغذ‌هایی هستند که دارای بافت راه‌راه یا میله‌میله عمودی است که طی فرایند ساخت بدین گونه در می‌آیند. در دوره پیش از کاغذ‌سازی میکانیکی در اروپا بین قرون 12 تا 19، ساخت این نوع کاغذ رواج بسیاری داشت و ساخت این نوع کاغذ غالب بود. با این وجود، در قرن نوزدهم استفاده از این کاغذ بسیار کاهش یافت و علت آن نیز تولید کاغذ‌های صاف بدون ته خط عمودی بود.
استفاده از این نوع کاغذ‌ها هنوز توسط نقاشان نقاشی‌ها و رسم‌های ذغالی مرسوم است. نوع خاصی از این گونه کاغذ‌ها نام دارد که فاصله خطوط در آن گسترده‌تر است.
«ترقیمه در نسخ خطی عربی؛ پدیده‌ای بدون نام» به‌کوشش رزماری کوییرینگ زوخه دومین مقاله این مجله است. در قدیمی‌ترین کتاب‌های خطی نوشته شده به زبان عربی، تاریخ پایان یافتن نگارش کتاب وجود دارد. درج تاریخ در پایان کتاب ساده‌ترین شکل ترقیمه(انجامه) است. ترقیمه از قرن سوم هجری(نهم میلادی) در عصر اسلامی آغاز شد.
در آغاز، کاتبان اطلاعات کمی را در ترقیمه می‌آوردند مانند تاریخ کتابت، نام کاتب و مکان کتابت. به مرور زمان آن‌ها شروع کردند به اضافه کردن اطلاعات بیشتری مانند عنوان کتاب اصلی و نام مولف و اطلاعات دیگری درباره کتابی اصلی که از روی آن رونویسی و استنساخ و ترقیمه را به توضیحات بیشتری درباره کتاب اولی مزین کردند.
در مدت کوتاهی این سبک و اسلوب بیان اطلاعات به الگویی قالب و رفتاری تقلیدی تبدیل شد. بعدا و البته در حد محدودی طرح‌بندی‌ها و آرایه‌هایی خاص و مشخص به این ترقیمه‌ها اضافه شد. اگر چه در بسیاری از نسخ خطی عربی انجامه وجود دارد اما در عصر نگارش و کتابت دستی، اصطلاح و نام خاصی که به ترقیمه اختصاص داشته باشد ابداع نشده بود. به نظر می‌رسد که در آن زمان ترقیمه را به عنوان بخش مجزا و جدا از کتاب خطی نمی‌شناختند و به این مساله توجه نداشتند که انجامه جدا از متن اصلی کتاب است.
همچنین در هیچ یک از کتاب‌های راهنما و خود‌آموز مربوط به فعالیت‌های مربوط به نسخ خطی و نسخه‌شناسی اشاره‌ای به انجامه نشده است. فقط با ظهور نسخه‌شناسی عربی جدید، ترقیمه مورد شناسایی قرار گرفت و یک نام عربی به آن داده شد.
مقاله سوم، «سه ویژگی صحافی خیلی خاص، پرتوی نوین بر ساختار‌های نسخ خطی» نام دارد و مولف آن کارین شِپِر است. جنبه‌های مادی و فیزیکی نسخ خطی یک موضوع و زمینه نسبتا جدید مطالعاتی است. این زمینه مطالعاتی و پژوهشی نه تنها باعث می‌شود که پژوهشگر رهیافت و نگاهی هنری-تاریخی به تاریخ صحافی داشته باشند. بلکه اطلاعاتی را درباره شرایط فرهنگی حاکم بر تولید و ساخت نسخه خطی ارایه می‌کند. با توجه به ساختار و فنون صحافی و جلد‌سازی اسلامی عموما چنین انگاشته می‌شود که سنت و شیوه صحافی بدون تغییر و تحول باقی مانده است.
ساختار غالب نسخ خطی معمولا به صحافی قاب‌دار اختصاص یافته است و بر این اساس صحافی تقریبا به دو گروه تقسیم می‌شوند: صحافی و جلد‌سازی با زبانه(لسان) و بدون زبانه(بدون لسان). بررسی و آزمایش تعداد زیادی از نسخ خطی گوناگون در کتابخانه دانشگاه لیدن پژوهشگر را به نتیجه‌ای متفاوت می‌رساند و به او دیدگاه جدیدی می‌بخشد.
این بررسی‌ها نشان می‌دهد که گوناگونی و تنوع گسترده‌ای در روش‌ها و شیوه‌های ساخت و دوخت و دوز نسخ خطی اسلامی وجود داشته است و دلیل خوبی را برای زیر سوال بردن این فرضیه که جلد‌ها به‌عنوان اجزایی جدا و مجزا از بدنه متن ساخته می‌شدند، نشان می‌دهد. به‌علاوه، این‌گونه به نظر می‌رسد که وجود خصایص و ویژگی‌های مختلف حاکی از وجود سنت‌ها و شیوه‌های منفرد و متفاوت است.
مقاله سوم به این مسایل می‌پردازد و ضرورت یک تقسیم‌بندی جدید در ارتباط با ساختار‌های نسخ خطی اسلامی را گوشزد می‌کند. برای تبیین تفاوت‌هایی که فردی می‌تواند در ساختار‌های نسخ خطی اسلامی بیابد خصوصیات مادی نسخ خطی آسیای جنوب شرقی به‌طور مفصل مورد بررسی قرار می‌گیرد.
«کشفی نایاب، نسخه خطی «فتوح مصر»، تالیف ابن عبدالحکم موجود در کتابخانه سلیمانیه‌ی استانبول» کریستوفر جی. رایت آخرین مقاله این شماره مجله نسخ خطی اسلامی است. قدیمی‌ترین و کامل‌ترین تاریخ عربی مربوط به فتح مصر توسط مسلمانان، کتاب «فتوح مصر»، تالیف ابن عبدالحکم است. این کتاب خطی در سال 1922 توسط چارلز توری به‌طور کامل تصحیح و منتشر شد. او تصحیح خود را بر اساس چهار نسخه شناخته‌شده موجود در آن زمان انجام داد.
یکی از این نسخ در کتابخانه بریتانیا، دو تای دیگر در کتابخانه ملی در پاریس و چهارمی در لیدن نگهداری می‌شود. نسخه کتابخانه بریتانیا کامل‌ترین این نسخ است و بنابراین توری آن را به‌عنوان نسخه اصلی و اساس برای تصحیح خود انتخاب کرد. اما نسخه پنجمی نیز در کتابخانه سلیمانیه در استانبول وجود داشت که توری و دیگر پژوهشگران غربی از آن بی‌خبر بودند و آن نسخه‌ای است که در کتابخانه سلیمانیه در استانبول نگهداری می‌شود.
نسخه سلیمانیه در مقایسه با نسخ لندن، پاریس و لیدن تقریبا از همه جهات برتری دارد. در این مقاله قصد بر این است که نسخه خطی کتابخانه سلیمانیه معرفی و با دیگر نسخ شناخته‌شده مقایسه و تطبیق داده شود تا شباهت‌ها، اختلافات اساسی، مصادر و منابع مشترک این نسخ بررسی شده و اثبات شود که چرا این نسخه بر همتایان خود برتری دارد.
چکیده مقالات این شماره به فارسی برگردانده شده و در حال حاضر در پایگاه اطلاعاتی کتابخانه مجلس(آذرسا) موجود است.-
یکشنبه ۱۱ خرداد ۱۳۹۳ - ۰۵:۴۳
نظر شما