به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، به مناسبت ثبت جهانی تعدادی از نقشه‌های تاریخی آرشیو اسناد وزارت امور خارجه در برنامه حافظه جهانی یونسکو، اداره اسناد و تاریخ دیپلماسی در مراسمی با حضور محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه و «بوکوآ»، مدیر کل یونسکو رونمایی شد. در حاشیه این مراسم نیز نمایشگاهی از این نقشه‌های تاریخی که سال‌ها در آرشیو اسناد وزارت خارجه بود، برای علاقه‌مندان به نمایش در آمد.

«مجموعه برگزیده نقشه‌های دوره قاجار ایران» (1193 تا 1344 ه.ق، (1779 تا 1925 م) که در مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه نگهداری می‌شود، در تاريخ (21-18 ژوئن 2013)،  به شماره 1015 در کمیته ملی حافظ جهانی کمیسیون ملی یونسکو به ثبت رسیده است.

این مجموعه شامل 500 نقشه دست‌نگار یا چاپ سنگی دوره قاجار است که با استفاده از شاخص‌های رایج اندازه‌گیری در آن زمان مانند ذرع و فرسنگ، شامل موضوع‌هایی مانند نقشه‌هایی از شهر و آبادی‌های مختلف، منابع آب و روش‌های انتقال آن، خطوط مرزی و نقشه مناطق مختلف ایران (که برخی از آن‌ها از ایران جدا یا تغییر نام داده‌اند) است. از آن‌جا که این مجموعه، مستند مهمی برای مطالعات تحولات تاریخی، اجتماعی، حقوقی و سیاسی ایران و منطقه در جغرافیای جهانی به شمار می‌آید، از ارزش خاصی برخوردار است.

هسته اولیه این نقشه‌ها متعلق به دربار سلطنتی ایران بوده که با توجه به ایجاد نخستین آرشیو اسناد و مدارک مستند تاریخی در 1850م از سوی صدراعظم وقت ایران میرزا تقی‌خان امیرکبیر و همه مجموعه‌ها به دستور ناصرالدین قاجار برای تجمیع به این آرشیو منتقل شده و در سال‌های بعد نیز به تناوب بر غنای آن افزوده شده است.

مهم‌ترین ویژگی‌های این مجموعه
«منحصر به‌فرد بودن» یکی از مهم‌ترین شاخصه‌های این مجموعه است. به این معنا که برخی از نقشه‌ها را نقشه‌بردارانی از ایران متعلق به 200 سال پیش که دانش‌آموخته مراکز علمی اروپایی بودند یا در ایران آموزش‌های علمی نقشه‌برداری را دیده بودند، ترسیم کرده‌اند که در آن‌ها تقسیمات آب و وضعیت حوضه‌های آبگیر و آبریز، تعیین مسیرها و خطوط مواصلاتی بین شهرها، توصیف شهرها و شوارع و محلات، تعیین خطوط ارضی مرزی، تنظیم فواصل مکانی میان مناطق مختلف، آماده‌سازی پلان‌های اجرایی تاسیساتی چون بناها و محوطه، تدوین آمارهای جمعیتی ایلات و عشایر اسکان‌یافته به دقت ثبت شده است. 

ویژگی دیگر «کاربردی بودن» این مجموعه در مطالعات بین رشته‌ای است. اين مجموعه، اطلاعات مستند جغرافیای تاریخی، اجتماعی، انسانی و طبیعی فراوانی را در بردارد و منبع مهمي براي مطالعه تغييرات زيست‌محیطی، تنوع فرهنگی- اجتماعی، بوم‌شناسی، توسعه شهری و روستایی، توسعه و پیشرفت و ایجاد موسسات تمدنی جدید در بخش‌هایی از آسیای مرکزی، قفقاز، شبه قاره هند، آناتولی و مناطق شرقی خاورمیانه را شامل شده است. 

یکی دیگر از وجوه اهمیت جهانی این مجموعه، وجود نقشه‌هایی است که به میراث اقوام و ادیان دلالت دارد. نقشه‌های غوریان و هرات، همچنین نقشه‌های کلیسای «قره کلیسا»، نمونه‌هایی از تفاهم و تعامل فرهنگی و همزیستی مسالمت آمیز اقوام و ادیان مختلف است. 

نقشه‌ای تاریخی که نام خلیج فارس بر آن خودنمایی می‌کند
در میان این مجموعه، نقشه ترسیم‌شده از سوی دولت انگلیس از موقعیت سرزمینی ایران قابل توجه است.

شش قطعه مجزای این نقشه در کنار هم موقعیت سرزمینی و محدوده مرزهای ایران در دوره ناصرالدین شاه را به تصویر می‌کشد. این نقشه شش قسمتی بر اساس منابع تاریخی و از سوی دولت انگلستان تهیه و ترسیم شده است.

بر اساس منابع تاریخی، در سال‌های 1877 و 1888 میلادی و در پی بروز برخی اختلاف نظرها در مورد جزایر سه‌گانه ایرانی در خلیج فارس، ناصرالدین شاه از دولت انگلستان درخواست کرد که نسخه‌ای از نقشه جدید ایران را که در شش برگ و از سوي اداره کل جنگ انگلستان تهیه شده در اختیار داشته باشد.

در پی این درخواست در ژويیه 1888 میلادی، «سر دراموند وولف»، وزیر مختار انگلستان در تهران به موجب دستور  «لرد سالیسبوری»، وزیر امور خارجه کشورش نسخه‌ای از این نقشه را در اختیار دولت ایران گذاشت و اندکی بعد نسخه دیگری را برای وزیر مختار ایالات متحده آمریکا در تهران ارسال کرد.

استناد ایران به این نقشه که در آن جزایر تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی به همان رنگ قلمروی اصلی خاک ایران ترسیم شده موجب توقف مذاکرات در اوت 1888 میلادی شد.

ارزش حقوقی این نقشه که در سال‌های 1891 و 1898 میلادی نیز با همین مشخصات تجدید چاپ شده در این است که از سوی دولت انگلستان ترسیم شده و با یادداشتی رسمی تحویل دولت وقت ایران شده است. نام خلیج فارس در این نقشه با واژگان PERSIAN GULF بر آب‌های جنوبی ایران نقش بسته و خودنمایی می‌کند.

گفته می‌شود این نقشه سال‌ها در آرشیو وزارت امور خارجه مفقود بوده و به دنبال انجام پژوهشی تاریخی درباره نام خلیج فارس کشف شده است.

درباره مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه ایران 
مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه ایران 40 میلیون برگ سند از جمله نقشه‌های تاریخی را در خود جای داده که این اسناد روایت‌گر تاریخ دیپلماسی ایران است.این مرکز با دارا بودن بیش از شش هزار نقشه و 155 جلد اطلس یکی از آرشیوهای غنی نقشه در کشور محسوب می‌شود.

آثاری که تاکنون در فهرست میراث مستند برنامه حافظه جهانی در یونسکو به ثبت رسیده 299 اثر است که 7 اثر به ایران اختصاص دارد. شاهنامه بایسنقری (2007)، وقف‌نامه ربع رشیدی (2007)، مجموعه اسناد اداری آستان قدس رضوی (2009)، التفهیم ابوریحان بیرونی (2011)، پنج‌گنج نظامی (2011)، ذخیره خوارزمشاهی (2013) و مجموعه برگزیده نقشه‌های تاریخی ایران در عصر قاجار (2013) ثبت شده است.

مراسم «رونمایی از نقشه‌های تاریخی آرشیو اسناد وزارت امور خارجه »، امروز، شنبه (6 ارديبهشت‌ماه) در مرکز آموزش و پژوهش‌های بین‌المللی وزارت امور خارجه برگزار شد.