به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، همایش «میراث علمی کوشیار گیلانی» همراه با رونمایی از نسخه برگردان «اصول حساب هندی کوشیار گیلانی» و «نسخه اسطرلاب کوشیار» عصر دوشنبه (پنجم اسفندماه) در مجتمع فرهنگی باغ زیبا با حضور جمعی از کارشناسان و صاحبنظران حوزه علوم ریاضی و نجوم برگزار شد.

مریم زمانی، کارشناس ارشد و پژوهشگر تاریخ علم در این مراسم اظهار کرد: ابوالحسن علی بن احمد نسوی آن چنان که در ابتدای رساله «بازنامه» گفته است در سال 371 یزدگردی در ری به دنیا آمد. به دلیل علاقه به پرندگان شکاری در خدمت چندین پادشاه بود. او تجربیاتش درباره پرندگان را در شهریور 449 یزدگردی در کتاب «بازنامه» برای آیندگان نوشت.

نسوی؛ ریاضیدان چیره دست
وی ادامه داد: آن چنان که از نوشته ها برمی آید، نسوی در ریاضیات چیره دست بود چنان که به استاد مختص ملقب شده بود. چندین کتاب در ریاضیات مانند «المقنع فی الحساب الهند»، «التجرید فی اصول الهندسه» و «الإشباع فی شرح شکل القطاع» از او به جا مانده است.  بنا به نوشته اش در ابتدای رساله «اللامع» شاگرد کوشیار بوده است.

این پژوهشگر حوزه تاریخ علم افزود: رساله «اللامع فی امثلة» اثر زیج جامع در سال 415 یزدگردی، 439 هـ.ق. و در هشت فصل نوشته شده است. فصل نخست؛ تقویم ها، فصل دوم؛ جیب و وتر، فصل سوم؛ ظل ها، فصل چهارم؛ طول دایرة البروجی حقیقی سیارات و رفتارشان، فصل پنجم؛ اعمال مربوط به طالع روز و شب، فصل ششم؛ گرفتگی ها و آن چه مربوط به آن است و فصل هفتم؛ به احکام نجوم مربوط است.

زمانی با بیان این که فصل هشتم به اعمالی که کم تر به آن نیاز است، پرداخته و نسخه این رساله در کتابخانه باتلر دانشگاه کلمبیا و به شماره Smith MS.45/7 موجود است، ادامه داد: اکنون تصمیم دارم روز نخست رمضان سال 439 هجری را بیابم؛ اگر روزهای سپری شده سال ها را داشته باشیم، آن را بر هفت تقسیم می کنیم باقی مانده نشان روز هفته است از ابتدای آغاز تقویم هجری قمری 155^,413 گذشته، به ازای هشت ماه سپری شده از آغاز سال 236 روز به روزهای گذشته تقویم می افزاییم.

وی افزود: از پنج شنبه بشمریم، نخستین روز رمضان پنج شنبه است. یعنی رمضان 439 هجری با پنج شنبه آغاز می شود. اگر سال ها را در نظر بگیریم، باید عدد سالی که در آن هستیم را بر 210 تقسیم کنیم. سپس با کمک جدول مدخل ماه های عربی معلوم می کنیم باقی مانده نشانِ چه روزی است.

زمانی توضیح داد: در ستون نخست جدول مدخل ماه های هجری به ازای عدد 19 صِفر نوشته شده است که نشان پنج شنبه است. به همان نتیجه قبلی رسیدیم.

جان لنارت برگن، پژوهشگر، ریاضیدان و منجم از دیگر سخنرانان این مراسم بود. وی با زبان اصلی توضیحاتی درباره کوشیار و مثلثات کروی ارایه کرد.

اسطرلاب؛ آیینه تمام نمای نجوم
بخش دیگر برنامه به سخنرانی اسدالله صفایی، پژوهشگر حوزه نجوم، با رویکرد اسطرلاب، تغییرات و تکامل آن در ایران اختصاص داشت. وی از اسطرلاب به عنوان آیینه تمام نمای نجوم یاد کرد و گفت: کوشیار گیلانی همواره اسطرلاب را دقیق ترین ابزار می دانست که تبیین ابعاد هندسی تازه زمان را با آن انجام می دادند.

وی با بیان این که کاربردهای مثلثات، جهت یابی و قبله یابی را با اسطرلاب انجام می دادند، گفت: واژه اسطرلاب از دو واژه «اسطر» و «لاب» تشکیل شده است که به معنای ستاره یاب؛ ترازوی خورشید جام جم است. البته به معنای لابیدن؛ تابیدنِ اسطرلاب کمتر توجه شده است.

صفایی عنوان کرد: «قوی قریگلان قلعه» واقع در منطقه خوارزم، نخستین مکانی بود که سرنخی از ابزار اسطرلاب پیدا کرده اند. اسطرلاب نخستین ابزاری است که در داخل آن چرخ دنده بکار رفته بود.

این پژوهشگر حوزه نجوم افزود: در ساعت ستاره ای برای تعیین موقعیت نسبی ماه و خورشید، مقابله و تسدیس از اسطرلاب استفاده می کردند. اسطرلاب مسطح بسیط عبدالعلی واقع در موزه مشهد، رایج ترین اسطرلاب است. بعدها اسطرلاب خطی به وجود آمد که تنها در ایران بود.

وی توضیح داد: پس از گذشت زمان، بشر درباره نظریه حرکت وضعی زمین در ایران صحبت می کند که متن آن در کتاب «استیعاب» ابوریحان بیرونی ارایه شده است. مدت ها بعد اسطرلاب زورقی و مسطری ساخته شد که از آن ها برای جهت یابی و قبله یابی استفاده می کردند.

صفایی افزود: حدود 200 سال اخیر، اسطرلاب دریانوردی ساخته شد. همچنین برخی اسطرلاب ها کاربردهای مثلثاتی در محاسبات، معماری و شهرسازی داشتند. با گذشت زمان، بر ای توسعه کاربردهای اسطرلاب ها، قطعات اُپتیکی به آن ها افزودند.

در پایان این همایش، از نسخه برگردان «اصول حساب هندی کوشیار گیلانی» و «نسخه اسطرلاب کوشیار» رونمایی شد./