به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)،‌ سیدمحمدرحیم ربانی‌زاده، رییس پژوهشکده تاریخ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در نشست شبنامه با موضوع «جهاد ابتدايي: نگاهي نو به حمله اعراب در ايران» به ایراد سخنرانی پرداخت و با این سوال محوری که آیا حمله اعراب مسلمان به ایران جهاد بود یا خیر؟ (اعراب با چه انگیزه‌ای به ايران تاختند؟) سخنرانی خود را آغاز کرد.

این مورخ با اشاره به اين‌که نباید به تاریخ دیدی ایدئولوژیک و فرابشری داشت، گفت: بعد از رحلت پیامبر(ص)، با روبه رو شدن حکومت با بحران جانشینی و شروع اختلافات میان جانشینان پیامبر(ص)، در نهايت خلیفه اول به خلافت رسید.

وي ادامه داد: پس از به خلافت رسيدن خلیفه اول، بسیاری از افرادی که به دین اسلام ایمان آورده بودند از آن روی گرداندند که در تاریخ از آن‌ها به عنوان مرتد یاد می‌شود. مرتدان افرادي بودند كه یا به دلایل سیاسی یا به دلایل دینی از اسلام خارج شدند. مرتدان سیاسی که در ظاهر با حاکمیت مشکل داشتند و نمی‌خواستند زیر خلافت خلیفه اول قرار بگیرند و زکات بدهند، در مقابل حکومت خليفه اول قرار گرفتند. بنابراین خلیفه اول در اين شرايط بحراني با استفاده از افرادی که در فتح مکه دخيل بودند و در راس آن‌ها «خالدبن ولید»، به شدت به سرکوب مرتدین پرداخت و همه آن‌ها را قلع و قمع کرد.

ادعاي سهم‌خواهي خالدبن وليد و حمله به ايران

اين مورخ افزود: پس از اين‌كه خالدبن ولید، فرمانده سپاه نظاميان به سرکوب شدید اين ناراضيان مرتد و از بين بردن مخالفان حكومتي پرداخت، براي اين كار از خليفه اول سهم‌خواهی کرد. خليفه اول نیز با توجه به این‌که هم ارتباط بسیار خوبی با خالدبن ولید داشت و هم به دلیل این که به نوعی خواهان راضي نگه‌داشتن وی بود، مساله فتوحات و حمله به کشورهای همسایه را با وي مطرح کرد. وی با پيشنهاد حمله به كشورهايی چون ایران و روم، توانست خالدبن ولید را اقناع و از سوی دیگر او را از مقر حكومت و ايجاد مزاحمت براي خودش دور کند.

وی با بيان اين‌كه افرادي مانند خالدبن وليد که بر ضد حکومت خلیفه اول شورش کرده بودند، به هر نحوی امکان داشت تا باز هم شورش کنند، گفت: از این رو، بهترین راه حل این بود که به بهانه جهاد و غنیمت، آن‌ها را رهسپار کشورهای همسایه چون روم و ایران کند و این نکته بسيار مهمي است که «بلاذری» از تاريخ‌نگاران ايراني سده دوم و سوم هجری‌قمری نیز در فتوح‌البلدان (آخرین کتاب عمده درباره فتوحات مسلمانان) بیان می‌کند. 
 
وی در ادامه سخنان خود به دليل ديگري مبني بر اين‌كه حمله به كشورهاي همسايه انگيزه جهادي نبوده است، اشاره كرد و گفت: حتی یک مورد هم در منابع تاریخی نمي‌‌توان یافت که خالدبن وليد در مسیری که به سمت ایران رفته است، کسی را به دین اسلام دعوت کرده باشد؛ چرا كه وي عمدتا به قتل، غارت و چپاولگری طي اين مسير پرداخته و این چیزی است که تمام منابع تاریخی هم به آن اذعان دارند.

اين مورخ تصريح كرد: موضوع دیگری که در این زمینه وجود دارد و مساله جهاد را در حمله به كشورهاي همسايه خدشه‌دار می‌کند، وجود اقلیت مسیحی توانمند در سپاه اعراب مسلمان است.

جنگ‌هاي پيامبر(ص) دفاع بوده است نه جهاد 

وی سپس به جنگ‌های پیامبر(ص) اشاره کرد و با بیان این‌که در نخستين آیین‌نامه پیامبر (ص) كه پس از ورود وي به مدينه منعقد شد، هیچ‌گونه بند دینی نبوده است، گفت: پیامبر(ص) در هیچ‌یک از نبردهايش آغازگر جنگ نبوده است و فقط از خود دفاع به عمل آورده است؛ کما این‌که دفاع هم در تمام آیین‌ها امر پسندیده‌ای است. (جهاد ابتدایی یکی از انواع جهاد نزد مسلمانان است که برخلاف جهاد دفاعی، انگیزه آن دعوت غیرمسلمانان به اسلام است، بدون این‌که از سوی آن‌ها حمله‌ای صورت گیرد یا بیم حمله آن‌ها به وطن اسلامی یا به مسلمان‌ها وجود داشته باشد.)  

رباني‌زاده با تاکید بر این مساله که جهاد در دوران پیامبر(ص) وجود نداشت، گفت: روايتي كه گفته می‌شود پیامبر(ص) ابتدا به ساکن حمله مي‌کرد، روايتي متقن نيست و بيشتر از سوي فقيهان مطرح مي‌شود که آن‌ها نيز به روایتی از عبدالله‌بن عمر (یکی از بزرگترین راویان حدیث) تکیه می‌کنند، در حالی‌که قریب به اتفاق مورخان و سیره‌نویس‌های فتوحات پیامبر(ص) بر دفاع پیامبر(ص) تاکید دارند و نه جهاد وی.

رییس پژوهشکده تاریخ پژوهشگاه علوم انسانی ادامه داد: بعدها مساله جهاد به حدی برای خلفای اسلامی و راشدین براي مشروع نشان دادن حكومتشان مهم بود که این سوال در زمان آن‌ها مطرح شد که آیا این فتوحات جهاد است یا خیر؟ از این رو، اين حكومت‌ها و پس از آن، عباسيان و امويان به دنبال مجوزی شرعی برای حمله به کشورهای همسایه برآمدند و به تقویت فقیهانی دست زدند که جهاد در فتوحات را توجيه و موضوع جهاد را برای آن‌ها حل و فصل کند و به قدرت آن‌ها مشروعیت بخشند.

وی ادامه داد: در حقيقت، در اين دوران كه کتاب‌ «الخراج» نوشته ابویوسف، كتاب‌هاي سير و احكام‌السلطانيه‌هايي كه نوشته شدند به سفارش و دلخواه حکومتیان بود و بدین ترتیب نسلی از فقها، مورخان و نظریه‌پردازان توجیه‌گر حکومت به وجود آمدند.

نشر تاریخ ایران به مناسبت سالگرد درگذشت «فاطمه پيرا»، (تاريخ‌پژوه و نويسنده) سلسله نشست‌های «شبنامه» را با حضور تاریخ‌نگاران، پژوهشگران و استادان دانشگاه برگزار می‌کند. این نشست دوشنبه (28 بهمن‌ماه) برپا شد./