به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، نشست علمی «ظهور چاپ فارسی در ایران و جهان» با سخنرانی علی بوذری و مجید غلامی‌جلیسه، دو پژوهشگر چاپ دوشنبه (29 مهرماه) در خانه هنرمندان ایران برگزار شد. در این جلسه یاسمین فقیهی، مسوول بخش شرق‌شناسی و منابع فارسی و عربی دانشگاه کمبریج آمریکا نیز حضور داشت.

مجید غلامی‌جلیسه از محققان و پژوهشگران چاپ سنگی و سربی با اشاره به تاریخ صنعت چاپ در جهان گفت: بررسی‌های علمی نشان می‌دهد که صنعت چاپ مبدا آسیایی دارد و نخستین بار کره‌ای‌ها بودند که دستگاه چاپ متحرک را اختراع کردند. در سال 1377 میلادی «جی‌کی‌جی» کره‌ای در یک معبد بودایی موفق به چاپ کتابی با استفاده از چاپ متحرک شد که خوشبختانه هم نسخه کتاب و هم حروف متحرک چاپ آن موجود است و می‌توان اثبات کرد که مخترع چاپ متحرک و دستگاه چاپ، گوتنبرگ نبوده و مبدا چاپ از آسیا است و نه اروپا. کار بزرگ گوتنبرگ این بود که توانست چاپ را در اروپا فراگیر کند و در سال 1455 میلادی انجیل 42 سطری را به چاپ برساند که باعث انقلابی در صنعت نشر و کتابت شد.

وی ادامه داد: کتاب «سفر به آن سوی آب‌ها و زیارت مقبره عیسی‌مسیح» نخستین کتاب‌های چاپ شده به زبان عربی است که در سال 1500 میلادی به فونت عربی در ایتالیا چاپ شد، این کتاب مختص دعاهایی بود که در کلیسا خوانده می‌شد. در چاپ خط عربی از دو فونت «نسخ» و «کوفی مغربی» استفاده می‌شد. اروپاییان تنها به‌دلیل تبلیغ دین مسیحیت، تجارت و کسب سودآوری کتاب‌ها را به زبان عربی منتشر می‌کردند.

نخستین کتاب چاپ شده به زبان فارسی
این پژوهشگر صنعت چاپ درباره نخستین کتاب چاپ شده به زبان فارسی گفت: همه می‌گویند که کتاب «داستان مسیح» نخستین کتاب چاپ شده به زبان فارسی است در حالی که در صفحه آخر کتاب «قانون اقلیدس» می‌خوانیم که دو تاجر ایتالیایی از سلطان مراد سوم، پادشاه عثمانی می‌خواهند که کتاب‌هایی را به زبان فارسی، عربی و استانبولی چاپ کنند و وی نیز قبول می‌کند. با همه این اطلاعات، هنوز به‌طور یقین نمی‌توان گفت که نخستین کتاب چاپ شده به زبان فارسی متعلق به چه فردی است. در بررسی کتاب داستان مسیح به این نکته برمی‌خوریم که در چاپ این کتاب از سه حرف «پ»، «ژ» و «چ» استفاده شده اما حرف «گ» به کار گرفته نشده است. در نمونه‌هایی دیده می‌شود که حرف «چ» به اشتباه «ج» نوشته شده که نشان می‌دهد حروفچینان اروپایی چندان به زبان فارسی مسلط نبودند.

وی ادامه داد: نکته قابل بیان این است که باتوجه به اختراع فونت فارسی و عربی در آن زمان، فونت اعداد به همان صورت غربی است و در چاپ کتاب‌ها از فونت اعداد فارسی استفاده نشده است. «چارلز ویلکینز» زمانی که به هند می‌آید، فعالیت خود را در کمپانی هند شرقی آغاز می‌کند، وی پس از مدتی موفق به اختراع حروف سانسکریت و حروف نستعلیق می‌شود که پس از این اختراع، کتاب‌های زیادی به زبان فارسی انتشار می‌یابد.

صنعتی که از روسیه آمد بلای جان روس‌ها شد
غلامی‌جلیسه با اشاره به میرزا صالح شیرازی گفت:‌ میرزا صالح شیرازی که برای تحصیل علم به اروپا رفته بود به شاگردی «ریچارد وات» در می‌آید و صنعت چاپ را فرامی‌گیرد و به کمک وات و همسرش نخستین ماشین چاپ را به ایران ‌می‌آورد. بر اساس شواهد نخستین ماشین چاپ ایران از طریق روسیه وارد خاک ایران می‌شود اما این صنعت بعدها به جنگ با روس‌ها می‌پردازد و علیه آن‌ها استفاده می‌شود. نخستین کتاب چاپی که در سال 1233 هجری قمری در تبریز منتشر ‌شد کتابی است به نام «رساله جهادیه»  که به تشویق جهاد علیه روس‌ها می‌پردازد. پس از رساله جهادیه هفت کتاب دیگر به شیوه چاپ سربی در تبریز منتشر می‌شود.

چاپ به دستور فتحعلی شاه به تهران آمد
دکتر علی بوذری در ادامه این نشست به تشریح تاریخ صنعت چاپ ایران پرداخت و اظهار کرد: میرزا زین‌العابدین در سال 1239 هجری قمری توسط فتحعلی شاه قاجار به تهران می‌آید و نخستین کتاب به شیوه سربی را در این شهر چاپ می‌کند. از مشاهده این کتاب‌ها متوجه شدم که فونت استفاده شده در این کتاب‌ها عربی بوده و بعد از چاپ به فارسی تبدیل شده است؛ برای مثال کلمه «چاپ» به صورت «جاب» نوشته می‌شده و بعد برای آن نقطه می‌گذاشتند. این کتاب‌ها در تهران با حمایت فردی به‌نام معتمدالدوله که از رجال درباری بود به چاپ می‌رسید به همین دلیل این گونه کتاب‌ها را به‌نام چاپ معتمدی می‌شناختند.

چاپ  قرآن  در تهران 

وی ادامه داد: از سال 1239 هجری قمری شیوه چاپ سربی به تهران آمد و تا مدت‌ها ادامه یافت و 45 کتاب به این شیوه منتشر ‌شد. نخستین قرآن به چاپ رسیده در ایران نیز در تهران به چاپ رسید، سوالی که این‌جا پیش ‌می‌آید این است که چرا با وجود ورود چاپ به تبریز تا پیش از این هیچ قرآنی در تبریز به چاپ نرسیده است. پس از مرگ میرزا زین‌العابدین، شاگردان وی در سراسر ایران مانند تهران، همدان و اصفهان چاپخانه‌هایی را احداث می‌کنند و صنعت چاپ را توسعه می‌دهند.

ظهور چاپ سنگی
این پژوهشگر صنعت چاپ در ادامه به پدید آمدن چاپ سنگی اشاره کرد و گفت: با آمدن چاپ سنگی، چاپ سربی قدرت خود را از دست می‌دهد و به انزوا می‌رود، اگر چه چاپ سربی بسیار خواناتر از نمونه سنگی بود اما زیبایی و قابلیت تصویرپردازی چاپ سنگی را نداشت. یکی دیگر از نکات به انزوا رفتن چاپ سربی، کاغذ  استفاده شده در این چاپ بود، این نوع چاپ به یک کاغذ ضخیم احتیاج داشت که از روسیه و ایتالیا وارد می‌شد، در کل چاپ سربی پرهزینه بود. نخستین کتاب چاپ شده در کشور که ما می‌شناسیم و دارای تصویر و چاپ سنگی است، «لیلی و مجنون» مکتبی شیرازی که در سال 1259 چاپ شده است، تصویرگری و چاپ سنگی در سال 1264 و با چاپ کتاب خمسه‌نامه نظامی به اوج خود می‌رسد.

بوذری در بخش پایانی سخنانش گفت:‌ باتوجه به گسترش چاپ سنگی اما بسیاری از چاپخانه‌داران سربی همچنان در برابر تکنولوژی مقاومت می‌کردند، آن‌ها برای بقای کار خود چاپ سنگی و سربی را تلفیق کردند، این روش به این صورت بود که متن کتاب را خود چاپ می‌کردند و عکس‌های مابین آن‌را به چاپخانه‌داران سنگی می‌سپردند.