به گزارش خبرگزای کتاب ایران(ایبنا)، کتاب «خبر» از تالیفاتی است که بر اساس عملیاتی کردن طرح مباحث میان رشته‌ای با تاکید بر معارف اسلامی در حوزه علوم انسانی تدوین شد. طرح تحقیق، تولید و انتشار مجموعه مفاهیم بنیادین علوم انسانی اسلامی در قالب پروژه‌های راهبردی دانشگاه امام صادق(ع) تعریف شده و از نیمه سال 1389 در دستور کار اداره کل پژوهش این دانشگاه قرار گرفته است.
کتاب «خبر» علاوه بر مقدمه و نتیجه‌گیری پایان کتاب شامل پنج فصل اصلی است. فصل نخست با عنوان «خبر در چهارچوب مطالعات میان‌رشته‌ای» در پی امکان‌سنجی مطالعات میان‌رشته‌ای درباره خبر و اطلاع‌رسانی است. فصل دوم با نام «مفهوم‌شناسی و اهمیت خبر در حوزه ارتباطات» در صدد ایجاد فهمی و معناشناسانه از مفهوم خبر در حوزه ارتباطات است.
خبر از دیدگاه قرآن کریم، فصل سوم را شامل می‌شود که در صدد بررسی مفاهیم، رویکردهای معانی محتوای خبری و ارزش‌های سلبی خبر در قرآن کریم است. همچنین خبر از دیدگاه روایات در فصل چهارم به مباحث گوناگونی از قبیل معناشناسی روایت و خبر، اهمیت متن در خبر روایی، خبر متواتر و خبر واحد می‌پردازد.
فصل‌های پنجم و ششم کتاب نیز با عنوان اخلاق خبر در اسلام و آسیب‌شناسی خبر در اسلام به مباحث اخلاق رسانه‌ای، اصول اخلاق روزنامه‌نگاری و خبرنویسی، تعریف پیشنهادی خبر از دیدگاه اسلامی، مطالعه معناشناسانه، مقایسه ارزش‌های خبری از منظر علوم ارتباطی و ارزش‌های قرآنی و اسلامی، امپریالیسم خبری و فیلتر‌های خبری می‌پردازد.
بشیر در مقدمه کتاب نوشته است: «خبر علاوه بر اینکه نوعی از اخبار و اطلاع‌رسانی درباره گذشته است، شیوه‌ای برای جهت‌دهی آینده نیز هست. عبرت‌آموزی از اخبار گذشتگان را در اینجا می‌توان نوعی جهت‌دهی خبری نسبت به آینده دانست. کتاب‌های آسمانی، به ویژه قرآن کریم از اخبار گذشتگان به شدت استفاده کرده است و خبر قرآنی در حقیقت یک اطلاع‌رسانی وسیع در مورد گذشتگان است، که عمدتا بر پایه عبرت‌آموزی استوار می‌باشد.»
پس از معرفی کتاب «خبر» به لحاظ اهمیت نظریه‌پردازی در مفاهیم میان‌رشته‌ای با دکتر حسن بشیر از استادان رشته ارتباطات که در زمینه نظریه‌پردازی در علوم انسانی اسلامی و مباحث میان‌رشته‌ای صاحب تالیف و پژوهش است، گفت‌وگو کرده‌ایم و دیدگاه‌های وی را درباره کتاب «خبر» جویا شده‌ایم.
تالیف کتاب خبر که در قالب مجموعه مفاهیم بنیادین علوم انسانی اسلامی نوشته شده، چگونه می‌تواند تاثیری در شکل‌گیری ادبیات بومی خبر داشته باشد؟
تولید ادبیات بومی اصولا نیازمند فهم ادبیات جهانی در حوزه‌های مختلف به ویژه علوم انسانی و اجتماعی از یک سو و تسلط بر ادبیات اسلامی ایرانی از سوی دیگر است. البته اینکه گفته می‌شود اسلامی ایرانی، شاید در برخی حوزه‌های علم که عمدتا ناظر به تاریخ و جغرافیای خاص هر ملت یا کشور باشد، قید ایرانی به مانند هندی، مالیزیایی و لبنانی معنی شود اما در وجوه کلی و عام آن ادبیات بومی در جهان اسلام ناظر به رویکردهای اسلامی است که در همه کشورهای اسلامی قابل فهم و درک است.
کتاب خبر با همین دیدگاه تولید شده است؛ به عنوان مثال وقتی ما تعریف خبر از دیدگاه ژورنالیستی را مطرح می‌کنیم، ممکن است این تعریف با دیدگاه و جهان‌بینی اسلامی به‌طور کلی در تعارض نباشد اما نواقصی در آن وجود دارد که باید تکمیل شود. از این رو در این کتاب تلاش شده است ضمن آوردن تعاریف مختلف خبر، نهایتا تعریف پیشنهادی منطبق با رویکرد اسلامی نیز ارایه شود.
مثال دیگر، در حوزه ارزش‌های خبری است. ارزش‌های خبری در رویکرد ژورنالیستی، با آن‌چه که در تعالیم اسلامی وجود دارد، متفاوت است. این تفاوت، نشان‌دهنده، نگاه اسلام به ارزش‌های خبر است. مثلا در خبر، بحث منبع گاهی مورد توجه نیست. در حالی‌که از نظر اسلامی، منبع خبر مهم است. یا اینکه هر خبری که می‌تواند به جامعه ضربه بزند با هر رویکردی، نباید پخش شود. یا اینکه رویکرد اسلامی در حوزه خبر، دروغ، مبالغه، سیاه‌نمایی را نمی‌پذیرد.
آیا می‌توانیم با تالیف این کتاب‌ها و رویکردهای اسلامی ایرانی در ارتباطات و حوزه خبر‌رسانی به خبرنویسی بومی دست پیدا کنیم؟
قطعا، تلاش در این زمینه به معنای تولید ادبیات بومی گوناگون در حوزه‌های مختلف علوم انسانی با رویکرد اسلامی است. این تلاش حتما به حوزه‌های عملی نیز سرایت می‌کند. اصولا هیچ علمی، زمانی که بتواند به نظریه‌پردازی و فلسفه‌سازی برسد، در میان کتاب‌ها نمی‌ماند و به حیات انسانی نفوذ پیدا می‌کند. این یک فرایند اساسی در انتقال علم از فکر به عمل است.
انسان همیشه از این فرایند در زندگی استفاده کرده است. هیچ عمل معقول در حقیقت بدون پایه و زمینه علمی و فلسفی انجام نمی‌گیرد. بنابراین، تولید علم بومی، به ویژه در حوزه‌های علوم انسانی و اجتماعی که به‌طور مداوم با انسان زنده و پر جنب و جوش سر و کار دارد، به هیچ وجه در میان کتاب‌ها و کتابخانه‌ها نمی‌ماند بلکه به حوزه عملی و حیات انسان سرایت می کند و منشأ حرکت انسان می‌شود. از این رو هم اکنون تلاش جدی در این زمینه صورت می‌پذیرد که این اقدام حداقل از حوزه‌هایی که بیشترین رویکرد عملی می‌توانند در زندگی انسان داشته باشند آغاز می‌شود تا اینکه سایر حوزه‌های دیگر را نیز در برگیرد.
به نظر شما چقدر ضرورت پرداختن به چنین تالیفاتی احساس می‌شود؟
امروزه، موضوع‌های مربوط به علوم اجتماعی به ویژه آن‌چه که به رسانه‌ها، ارتباطات، افکار عمومی، مسایل اخلاقی و ارزش‌های اجتماعی مرتبط می‌شوند، نیازمند بازنگری بر اساس اصول و مفاهیم و رویکردهای اسلامی است. ما در جامعه اسلامی زندگی می‌کنیم، این جامعه، باید به تدریج با فلسفه و تفکر اسلامی نه تنها در سطح تئوریک بلکه در سطوح مختلف عملی آشنا شود. به عنوان مثال در همین کتاب خبر، به یک خبرنگار نشان داده شده است که اصول خبری، ارزش‌های خبری، تعریف خبر و نظیر آن با دیدگاه اسلامی چیست؟
زمانی که خبرنگاری با این دیدگاه به‌طور کامل آشنا می‌شود و به مبانی اسلامی ایمان داشته باشد، قطعا در تلاش خواهد بود که این اصول را در خبردهی و اطلاع‌رسانی به‌کار گیرد. این مساله می‌تواند روی معیارها و ارزش‌های اجتماعی ما نیز تاثیرگذار باشد. اسلامی‌سازی جامعه، بخشی از آن در همین مسایل نهفته است. بنابراین، این‌گونه مطالعات به ویژه در شرایط کنونی جامعه ما مورد نیاز است. این اقدام باید با درک و فهم و تسلط کامل صورت گیرد، از این رو به نظر می‌رسد نباید از تعارض‌ها شروع کرد بلکه با رویکردی که در جریان است باید تلاشی برای ایجاد نوعی از همزیستی علمی میان علوم انسانی و علوم اجتماعی موجود با علوم اسلامی صورت پذیرد.
چگونه می‌توانیم آسیب‌شناسی حوزه خبر را پیگیری و سپس اطلاع‌رسانی کنیم؟
خبر در شرایط کنونی جهانی که در عصر اطلاعات و ارتباطات به یک حوزه مهم تاثیرگذار بر جامعه انسانی تبدیل شده است، نیازمند مطالعه جدی از ابعاد گوناگون است. مباحث نظریه‌پردازی و چگونگی تحقق علمی و عملی آن از دیدگاه اسلامی مورد بحث قرار گرفته است و فردی که در صدد اطلاع‌رسانی و خبردهی است، پس از آشنایی با این مباحث و رویکردها می‌تواند ارزیابی مستمری از وضعیت خود و کار حرفه‌ای‌اش در این حوزه مهم به دست آورد.
اگر این مباحث و اصول مشخص نشود، قطعا هر فرد مرتبط با این حوزه نمی‌تواند شخصا و به‌طور مستقل تحقیقات و مطالعات گسترده داشته باشد تا به این اصول دست یابد. با تبیین این اصول، همزمان دو کار در حال شکل‌گیری است؛ یکی ایجاد شناخت کافی برای خبرنگار برای دستیابی به اصول اسلامی در حوزه خبردهی و دیگری، شناسایی موارد انحراف در این حوزه است. شناسایی موارد انحراف در این حوزه، خود نوعی از «آسیب‌شناسی مداوم» برای رفع کمبودها و افزودن کمالات بیشتر در این زمینه است.
در بُعد رسانه‌ای نیز باید یک کار جدی برای گسترش چنین رویکردی که بر مبنای اسلامی شکل گرفته است و تعارض جدی با علوم موجود در این حوزه نیز ندارد، صورت گیرد. این خود نوعی از مشارکت در رفع آسیب‌ها و کمبودها است. رسانه‌ها باید به‌طور مداوم «آسیب‌شناسی خبری» را در فهرست کارهای مهم خود قرار دهند تا خبر «تزکیه» شود. «خبر تزکیه شده»، خبری است که می‌تواند به جامعه خدمت کند، برای پیشرفت آن گام بردارد، از سیاه نمایی به دور باشد، بصیرت را افزایش دهد، از تهمت و دروغ و منفی بافی به دور باشد و انسان را به علم واقعی رهنمون سازد. این‌ها همه نوعی از آسیب شناسی مداوم در طول خبر رسانی است که باید از سوی رسانه‌ها به‌طور مستمر صورت گیرد.
چگونه می‌توان فضای غالب خبری و ساختار موجود در آن را بازسازی کرد؟
فضای غالب را باید فضای «خبر سازماندهی شده» به جای «خبر واقعی»، «خبر مفید» و «خبر مثبت» تلقی کرد. البته اخبار سازماندهی شده می‌تواند دارای همین سه ویژگی نیز باشند اما برای اهداف دیگر مورد استفاده قرار می‌گیرند. به عبارت دیگر، گاهی خبری به شکل واقعی منتشر می‌شود اما تحلیلی که در لابه‌لای آن یا در پایان آن می‌آید، کلا سمت و سوی خبر را به جای دیگری می‌برد. این شیوه هم اکنون از سوی بسیاری از رسانه‌های بیگانه، به ویژه آن‌هایی‌که مخالف جمهوری اسلامی ایران و انقلاب اسلامی هستند، به‌کار گرفته می‌شود.
موضوع دیگری که به‌نظر می‌رسد در این زمینه حایز اهمیت بوده و در کشور به شکل‌های مختلف گسترش یافته است، «ساختار خبری» است که از «تقلیدگرایی» و «پیروی کورکورانه» در بسیاری مواقع برخوردار است و «هدف محور» نیز نیست. خبر به هر شکل آن باید هدف‌محور باشد. این هدف، نباید تنها یک جهت را دنبال کند، می‌بایست جهات مختف، داخلی، خارجی، ملی، بین‌المللی و جهانی را در نظر بگیرد. متاسفانه ساختار خبری ما چه در حوزه ساختار زبانی، چه در حوزه معنایی و چه در حوزه چگونگی انتقال و نهایتا در «هدف ترسیم شده»، دچار اشکال‌های اساسی است.
بسیاری از اخباری که تصور می‌شود تنها در حوزه داخلی و ملی شنونده یا خواننده داشته باشد، به دلیل گسترش ارتباطات، در سطح بین‌المللی مطرح می‌شوند، بنابراین باید این فهم جدی و تحول در ساختار فهم خبری ایجاد شود که هر آن‌چه تولید می‌شود پتانسیل این را دارد که به یک «خبر جهانی» تبدیل شود. اگر چنین فهمی به صورت عملی ایجاد شود، تحول جدی در ساختار خبری ایجاد می‌شود و قطعا این تحول می‌تواند در شکستن جو غالب در کشور کمک شایانی داشته باشد.
چه کتاب‌هایی با رویکرد کتاب خبر در آینده در دست تالیف دارید؟ و چشم‌انداز شما در این روندی که در پیش گرفتید چیست؟
آن‌چه که برای من مهم تلقی می‌شود، ایجاد نوعی از «همگرایی علمی و همزیستی عملی میان علوم جدید انسانی و علوم اسلامی» است. کتاب خبر در ردیف یکی از همین کتاب‌هایی است که با این رویکرد تولید شده است. کتاب «تعزیه» پیش از آن و هم اکنون کتاب «دعوت» و احتمالا پس از آن کتاب‌های دیگر در همین زمینه تالیف خواهند شد.
کتاب خبر، باید به چندین کتاب در آینده در همین حوزه تبدیل شود. به عنوان مثال، نگاه به خبرگزاری‌ها، مراکز اطلاع‌رسانی، مراکز خبردهی و اینکه اسلام از نظر مشروعیت، مالکیت، ساختار و نظیر آن در این زمینه‌ها چگونه نگاهی دارد؟ این نگاه باید کشف شود. امیدوارم که فرصت کافی باشد که این گونه مطالعات از سوی علاقه‌مندان به حوزه «علم اسلامی در حوزه‌های انسانی و اجتماعی» در آینده گسترش یابند.
این رویکرد با «تلفیق» و «التقاط» و از این قبیل موارد کاملا دور است که این کتاب‌ها بهترین مثال برای این مسایل است. در حقیقت، بسیاری از دستاوردهای انسانی، به ویژه در حوزه علوم اجتماعی، یک رویکرد عملیاتی دارند. این رویکرد عملیاتی، به عبارتی، جریان زندگی است. این جریان زندگی نیازمند نوعی از مطالعه است که مشاهده و دقت در عوالم خلقت و جهان موجود را در انسان ترغیب می‌کند.
بنابراین، ما با بسیاری از واقعیت‌های زندگی به همین شکل رو به‌رو هستیم. آن‌چه که مهم است چگونگی قرائت این پدیده‌ها است. این قرائت در حقیقت باید منطبق با فلسفه، تفکر و اصول اسلامی باشد. قطعا این رویکرد می‌تواند، تغییر بنیادین در اصل مطالعه ایجاد کند اما خود مطالعه و مشاهده را نفی نخواهد کرد.
حسن بشیر متولد 1333 دارای مدرک کارشناسي ارشد روابط بين‌الملل و دکتري جامعه‌شناسي ارتباطات بين‌الملل از انگلستان با رتبه دانشیاری دانشکده معارف، فرهنگ و ارتباطات دانشگاه امام صادق(ع) است. وی که از ویراستاران جلد نخست دانشنامه بین‌المللی ارتباطات محسوب می‌شود، تالیف و ترجمه‌هایی دارد که برخی از آنها «تعامل دين و ارتباطات» «نقش مطبوعات در فرآيند نوسازي سياسي و اجتماعي ايران در دوره قاجاريه» «خبر: تحليل شبکه‌اي و تحليل گفتمان»، « گفتارهايي درباره فرهنگ، ارتباطات و توسعه» و «رسانه ها در کشورهای عربی» نام دارند.
چاپ نخست کتاب «خبر» به قلم دکتر حسن بشیر در 270 صفحه، شمارگان یک‌هزار نسخه و بهای هفت‌هزار و500 تومان از سوی انتشارات دانشگاه امام صادق(ع) چاپ و منتشر شده است.
چهارشنبه ۲۰ شهریور ۱۳۹۲ - ۱۴:۱۲
نظر شما