3. جنود عقل و جهل در تعالیم امام صادق(ع) 

در روایت سماعه از امام صادق(ع) عقل و جهل دارای جنود و لشگر تلقی شده‌اند که از نظر کمی هر یک دارای هفتاد و پنج لشگر هستند؛ یعنی هیچ یک بر دیگری برتری کمی ندارد. امام صادق(ع) با بهره‌گیری از روش شناساندن اشیاء به اضدادشان، جنود عقل و جهل را معرفی نموده‌اند. از منظر روش‌شناسی، روش مذکور، سازوکارهای شکوفایی عقل را در وجود آدمی به دست می‌دهد. اما با معرفی جنود شیطان، آسیب‌های شکوفایی عقل را نیز ارائه داده‌اند، لذا حدیث سماعه دارای دو نوع روی آورد ایجابی و سلبی در مقوله عقل است. جنود عقل مبین روی آورد ایجابی یعنی ارزش‌ها و بایدها و جنود جهل، معرف ضد ارزش‌ها و نبایدهاست. چنان‌که قناعت از جنود عقل یک باید و حرص و آز از جنود جهل، یک نباید اخلاقی است. رجاء و امیدواری از جنود عقل یک ارزش اخلاقی و قنوط و ناامیدی از جنود جهل و از نبایدهای اخلاقی به شمار می‌آید. راستگویی از جنود عقل، یک ارزش اخلاقی و دروغگویی از جنود جهل، از نبایدهای اخلاقی است. بررسی تحلیلی جنود عقل و جهل ما را به این واقعیت رهنمون می‌شود که جنود عقل و جهل تعالیم سه‌گانه اعتقادات، اخلاق و احکام را شامل می‌شود چنان‌که گزاره‌های چون «الایمان و ضدّهُ الکفر» و «و التصدیق و ضدّهُ الحجود» ناظر به آموزه‌های اعتقادی و گزاره‌های چون «التوکل و ضِدَّه الحرص» و «والحلم ضدّه السفه» ناظر به آموزه‌های اخلاقی و گزاره‌های چون «والحجّ و ضِدّه نبذ المیثاق» و «والصوم و ضده الافطار» از شمول جنود عقل و جهل نسبت احکام حکایت دارد. لذا می‌توان اذعان نمود که عقل از سازوکارهای متنوع برای کارکردهای شناختی ـ رفتاری برخوردار است. ساماندهی جنود عقل و جهل با اعتبارات گوناگون و تجربه و تحلیل آن، نتایج با ارزشی را به دست می‌دهد که نوشتار دیگری می‌طلبد. 


صفحه 197و 198/ مبانی و روش اندیشه علمی امام صادق(ع)/ جمعی از نویسندگان/ انتشارات دانشگاه امام صادق(ع)/ چاپ اول/ سال 1391/ 600 صفحه/ 18000 تومان