خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)_ شیخ بهایی حکیم، دانشمند، فیلسوف اسلامی، شاعر و هنرمندی فرزانه بود که به تایید و تصدیق اکثر محققان و مستشرقان، نادر روزگار و یکی از مردان یگانه دانش و ادب ایران و از بهترین نمایندگان معارف ایران در قرن دهم و یازدهم هجری قمری بوده است.
دانشمندی با 95 اثر مکتوب
بهاء‌الدین محمدبن عزالدین حسین‌بن عبدالصمد‌بن شمس‌الدین محمدبن حسن‌بن محمدبن صالح حارثی همدانی عاملی جبعی (جباعی) معروف به شیخ بهائی در سال ۹۵۳ هجری قمری در بعلبک متولد شد.
او مردی بود که از تظاهر و فخر فروشی نفرت داشت و این انگیزه‌ای برای اشتهار خالص شیخ بود. شیخ بهایی شاگردانی تربیت کرد که از بزرگترین مفاخر علم و ادب ایران بوده‌اند، مانند فیلسوف و حکیم الهی ملاصدرای شیرازی و ملاحسن حنیفی کاشانی.
وی در علوم فلسفه، منطق، هیئت و ریاضیات تبحر داشت و مجموعه تألیفاتی که از او بر جای مانده‌اند، حدود 95 کتاب و رساله در سیاست، حدیث، ریاضی، اخلاق، نجوم، عرفان، فقه، مهندسی و هنر و فیزیک است. به پاس خدمات وی به علم ستاره‌شناسی، یونسکو سال ۲۰۰۹ را به نام او سال «نجوم و شیخ بهایی» نامگذاری کرد.
وقتی شیخ قلب فیلمنامه‌نویس را تسخیر می‌کند
پیش از آن‌که بیشتر با آثار و آرای این حکیم مسلمان آشنا شویم، بد نیست به سراغ یکی از نویسندگان معاصر برویم و از او درباره شیخ بهایی و کتابی که درباره این فیلسوف مسلمان نوشته است، سخنانی را نقل کنیم.
محسن دامادی، نویسنده کتاب «شیخ بهایی» است، فردی که به واسطه نگارش فیلمنانه مجموعه تلویزیونی شیخ بهایی، به نگارش کتابی درباره این دانشمند علاقه‌مند شد.
دامادی درباره شیخ می‌گوید: «خیلی خوب است که جوانان بدانند در کشور ما دانشمندان نامداری مانند غیاث‌الدین جمشید کاشانی، ابوریحان بیرونی، ابن‌سینا و شیخ بهایی از بزرگان علمی تاریخ ما و از مفاخر علمی جهان بوده‌اند و شایسته است با مطالعه بیشتر و عمیق‌تر درباره این بزرگان بهتر با ابعاد وجودی آنها آشنا شوند.»
وی در معرفی کوتاه شخصیت این عالم بزرگ بیان می‌کند: «تا پیش از تدوین این کتاب آشنایی چندانی با شخصیت شیخ بهایی نداشتم ولی پس از مطالعه بیشتر، با وجوه زیادی از شخصیت علمی و آرا و اندیشه‌های وی آشنا شدم. اختراعات و ایده‌های او در زمینه‌های مهندسی، ریاضیات، شعر و علم نجوم در کنار اندیشه‌های ناب وی، از او شخصیتی بی‌نظیر ساخته است.»
نویسنده کتاب «شیخ بهایی» درباره این اثر مکتوب می‌گوید: «این کتاب دارای حجم کمی است اما در همین تعداد صفحات محدود از هر گوهر وجود شیخ بهایی خوشه‌ای چیده‌ام تا جوانان بیشتر با ابعاد وجودی این متفکر و دانشمند بزرگ آشنا شوند.»
دامادی هدف از تالیف این اثر را این‌گونه عنوان می‌کند: «پیش از تالیف این کتاب، پروژه تدوین فیلم‌نامه شیخ بهایی به من واگذار شد و این موضوع سبب شد تا بیشتر درباره این عالم فرهیخته تحقیق و مطالعه کنم. در همین ارتباط قرار است تا تا پایان اردیبهشت جلد دوم کتاب شیخ بهایی که فیلم‌نامه کامل زندگی شیخ است هم از سوی انتشارات تیسا منتشر شود.»
عالِم تجربی، جمع میان افراط مشبهه و تفریط معطله
شیخ بهایی اساس آرای کلامی خویش را بر خداشناسی قرار می‌دهد و در این باره نظرات بدیع و بسیار عالی دارد. یکی از روش‌های شیخ بهایی که او را ممتاز کرده، این است که او پیش از بیان و پاسخ به مساله مورد بحث و موضع گرفتن در قبال آن مساله، اقدام به تحلیل متعلق مساله می‌کند. شیخ در کتاب الاربعون می‌گوید: «مراد از شناخت خداوند تعالی، اطلاع از نعوت و صفات جلالیه او به قدر طاقت بشری است.» (الحدیث الثانی ص ۲۰)
دامادی درباره عمق اندیشه و آرای شیخ بهایی می‌گوید: «شیخ بهایی حکیمی الهی بود. دانش او متاثر از اندیشه‌های معنوی‌اش بود که شاید از این نظر هم وی کم‌نظیر بود. شیخ به آنچه می‌گفت، عمل می‌کرد و آنچه می‌دانست، تجربه کرده بود. بنابراین، وی عالِم تجربی بود.»
شیخ به دربار صفویه نزدیک و معتمد دربار شاه عباس صفوی بود. بنابراین، هم از جنبه افکار و هم از جنبه علمی آنچه را می‌گفت و می‌دانست، می‌آزمود. آنچه امروز در زمینه علوم می‌بینیم، تا حد زیادی متاثر از نظریه‌پردازی است که فقط گاهی به دانش تجربی و عمل تبدیل می‌شود.
در عبارت شیخ، دو نکته حائز اهمیت وجود دارد؛ یکی مساله امکان شناخت خدا، که شیخ عقیده دارد حقیقت ذات الهی غیرقابل شناخت است اما صفات خداوند را بر حسب طاقت بشری می‌توان شناسایی کرد. نکته دوم و قابل توجه در کلام شیخ، اشاره به امکان معرفت اوصاف باری‌تعالی به قدر طاقت بشری است و این اعتقاد از نظر شناخت‌شناسی بسیار حائز اهمیت است.
شیخ بهایی که یکی از بزرگترین علمای کلام و فقه و تفسیر محسوب می‌شود، نظرات و آرای بدیع و جامعی در زمینه خداشناسی دارد. او در این زمینه با تکیه و استناد بر آیات و روایات و با روشی معتدل، میان افراط مشبهه و تفریط معطله جمع کرده است.
شیخ در شناخت صفات خداوند هرگز به طریق عقلی بسنده نکرد و آن را غایت نمی‌داند، بلکه انسان‌ها را به مشاهده با دیدگان قلب تشویق می‌کند. همچنین منشا دیگری را نیز برای شناخت خدا ذکر می‌کند که از راه معرفت آثار الهی است. شیخ بهایی معتقد است که می‌توان از راه شناخت آثار الهی به شناخت خداوند نایل شد.
محسن دامادی در کتاب «شیخ بهایی» علاوه بر نگاه به شخصیت علمی این حکیم الهی در زمینه علوم مختلف، به معرفی ابعاد وجودی و اخلاقی و آرای و اندیشه‌های متعالی وی نیز پرداخته است. این کتاب از سوی موسسه پژوهش‌های فرهنگی منتشر شده است.
جامع عباسی، گوهری از گنجینه مکتوبات شیخ بهایی
از مهم‌ترین آثار شیخ بهایی می‌توان «مفتاح الفلاح، کشکول، حبل‌المتین، حدائق‌الصالحین، مثنوی نان و حلوا، عروة الوثقی، تشریح‌الافلاک، جامع عباسی، مشرق‌الشمسین و اکسیر‌السعادتین، خلاصة‌الحساب، حدیقه هلالیه، بحر‌الحساب، الزبده فی‌الاصول، صمدیه، اثنا عشریه، سر‌المستتر» را نام برد که در این میان، کتاب جامع عباسی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.
جامع عباسی، نخسیتن رساله عملیه به فارسی بر پایه فقه امامی است. در واقع، شیخ با نگارش این اثر، کتابی را طراحی کرد که جامع تمام مسایل فقهی مورد‌نیاز عموم مردم باشد و چون این اقدام را به درخواست شاه عباس انجام داد و کتاب را به او اهدا کرد، آن را جامع عباسی نامید.
او مطالب کتاب جامع عباسی را در بیست باب گنجاند ولی به گفته شاگرد او، نظام‌الدین محمد ساوجی، پس از تالیف پنج باب نخست آن، در 1031 درگذشت. بنا بر قول مشهور دیگر که بر اساس آن، سال درگذشت شیخ بهائی 1030 است، باید تاریخ اتمام باب پنجم جامع عباسی را نیز همین سال دانست. بنابراین، هرچند زمان آغاز تالیف جامع عباسی به درستی معلوم نیست، می‌توان گفت که شیخ بهایی در سال‌های آخر عمر آن را تالیف کرده و شاید آخرین تالیف او بوده است.
پنج باب یاد شده که بخش اعظم ابواب عبادات را دربر دارد، به ترتیب عبارتند از طهارت، نماز، زکوه و خمس، روزه و حج. هر چند جامع عباسی مانند دیگر منابع جامع فقهی، از باب طهارت آغاز و به باب دیات ختم می‌شود اما ترتیب ابواب آن و نیز سهم و اهمیتی که به هر باب داده شده است، با دیگر آثار فقهی هماهنگ نیست.
جامع عباسی اثری استدلالی نیست که دربردارنده همه آرای فقهی و احتجاجات و اشکالات آنها باشد بلکه کتابی فتوایی و مشتمل بر آرای فقهی مولف آن بر مبنای فقه امامی است. البته مولف در مواردی به اقوال و آرای دیگر اشاره کرده است، بدون آن‌که یک نظر را ترجیح دهد.
درباره مهم‌ترین ویژگی جامع عباسی می‌توان گفت که این اثر، نخستین کتابی است به فارسی که همه احکام شرعی مورد نیاز مردم را به زبانی آسان و با نثری بی تکلف و روشن بیان کرده، به گونه‌ای که فهمیدن آن برای عموم مردم به سادگی ممکن است. در واقع، این کتاب در آن دوره، کارکرد رساله‌های توضیح‌المسائل امروزی را داشته، هرچند بیش از آنها آداب و سنن را با احکام فقهی درآمیخته است.
در میان تالیفات و رساله‌های متعدد شیخ بهایی در علوم و فنون مختلف، جامع عباسی شهرت و منزلت خاصی داشت و علاوه بر توده مردم، مورد توجه فقیهان و از منابع و مراجع مهم آنان نیز بود.
شیخ بهایی از مناظر دیگر
اگرچه محور این گزارش، بیان آرا و آثار مربوط به شخصیت دینی و فلسفی شیخ بهایی است اما جا دارد در این مجال نگاهی هرچند کوتاه به سایر آثار و اقدامات این شخصیت برجسته داشته باشیم.
شیخ بهایی آثار برجسته‌ای به نثر و نظم پدید آورده است. از اشعار و آثار فارسی بهائی دو تالیف معروف تدوین شده است؛ یکی به کوشش سعید نفیسی با مقدمه‌ای در شرح احوال بهایی، دیگری توسط غلام‌حسین جواهری وجدی که مثنوی منحول « رموز اسم اعظم » (ص ۹۴ ـ ۹۹) را هم نقل کرده است.
اشعار فارسی بهایی اغلب شامل مثنویات، غزلیات و رباعیات است. وی در غزل به شیوه فخرالدین عراقی و حافظ، در رباعی با نظر به ابوسعید ابوالخیر و خواجه عبدالله انصاری و در مثنوی به شیوه مولوی شعر سروده است. ویژگی مشترک اشعار بهایی میل شدید به زهد و تصوف و عرفان است.
از مثنویات معروف شیخ می‌توان از «نان و حلوا یا سوانح سفر‌الحجاز»، «نان و پنیر»، «طوطی نامه»، «شیر و شکر» نام برد. مثنوی‌هایی مانند «نان و خرما» را نیز به او منسوب دانسته‌اند. شیوه مثنوی‌سرایی بهایی مورد استقبال دیگر شاعران که بیشتر از عالمان امامیه‌اند، واقع شده است. تنها نثر فارسی بهایی که در دیوان‌های چاپی آمده، «رساله پند اهل دانش و هوش به زبان گربه و موش» است.
مهم ترین و دقیق‌ترین اثر او در نحو، «الفوائد‌الصمدیه» معروف به صمدیه است. همچنین معروف‌ترین و مهم‌ترین قصیده او موسوم به «وسیله الفوز و الامان فی مدح صاحب‌الزّمان علیه‌السلام» در ۶۳ بیت است که هر‌گونه شبهه‌ای را در اثناعشری بودن وی مردود می‌سازد.
از بررسی شیوه نگارش بهایی در اکثر آثارش، این نکته هویداست که وی مهارت فراوانی در ایجاز و بیان معما‌گونه مطالب داشته است. وی حتی در آثار فقهی‌اش این هنر را به‌کار برده که نمونه بارز آن «رسائل پنجگانه الاثناعشریه» است.
شیخ بهایی در عرف مردم ایران به مهارت در ریاضی، معماری و مهندسی معروف بوده و هنوز هم به همین صفت معروف است، چنان‌که معماری مسجد امام اصفهان و مهندسی حصار نجف را به او نسبت می‌دهند و همچنین شاخصی برای تعیین اوقات شبانه‌روز از روی سایه آفتاب یا به اصطلاح فنی، ساعت آفتاب، صفحه آفتابی یا ساعت ظلی در مغرب مسجد امام در اصفهان وجود دارد که می‌گویند وی ساخته است.
یکی دیگر از کارهای شگفت که به بهایی نسبت می‌دهند، ساختمان گلخن گرمابه‌ای که هنوز در اصفهان وجود دارد و به حمام شیخ بهایی یا حمام شیخ معروف است. همچنین طراحی منارجنبان اصفهان که اکنون هم پا برجاست، به او نسبت داده می‌شود.
مرگ این عارف بزرگ و دانشمند را به سال ۱۰۳۰ یا ۱۰۳۱ هجری در پایان هشتاد و هفتمین سال حیاتش ذکر کرده‌اند. وی در شهر اصفهان روی در نقاب خاک کشید و مریدان پیکر او را با شکوهی که شایسته شان او بود، به مشهد بردند و در جوار مرقد مطهر حضرت علی‌بن موسی‌الرضا(ع) به خاک سپردند.
سه‌شنبه ۳ اردیبهشت ۱۳۹۲ - ۱۰:۴۰
نظر شما