شیخ‌زاده، دکترای علوم سیاسی و مدرس دانشگاه خوارزمی در گفت‌وگو با خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، با اشاره به این که نظریه‌پردازان و کتاب‌های گوناگونی نفت ایران را عاملی برای توسعه و برخی مانع پیشرفت کشور ذکر کرده‌اند، اظهار کرد: در بررسی این موضوع تصمیم گرفتم با نگاهی کاملا علمی و بر پایه مستندات تاثیر منابع نفتی ایران را بر ابعاد گوناگون توسعه و رشد کشور در شاخص‌های مختلف ارزیابی و تحلیل واقع‌گرایانه‌ای ارایه کنم.
وی درباره انگیزه گام نهادن در این مسیر پژوهشی بیان کرد: پرسش اصلی‌ام در کتاب «نفت ایران، عامل یا مانع توسعه» این بود که نفت ایران به معنای ساختار نفتی یعنی از بعد سیاست و اقتصاد و هم در حوزه درآمدهای نفتی چه تاثیری در روند رشد شاخص‌های مختلف توسعه دارد؟ با مطالعه مکتوبات این حوزه و پژوهش‌های انجام شده مشاهده کردم برخی از محققان به شکل کلی و بدون دلایل منطقی و مستند نظر منفی داشتند و دسته دیگری از آثار تاثیر نفت را کاملا مثبت می‌دانستند و معتقد بودند ما هرچه داریم از نفت است!
مولف کتاب «نفت ایران، عامل یا مانع توسعه» گفت: در بررسی این نظریات بر آن شدم به شکل مستند از صحت این آرا با خبر شوم. در این راستا وقتی هریک از شاخص‌های مختلف توسعه را بررسی کردم نظیر شاخص بهداشت و آموزش دریافتم در هر زمانی که درآمد نفت بالاتر رفته شاخص‌هایی نظیر بهداشت، مدرسه‌سازی و آموزش هم ارتقاء یافته‌اند. همچنین در بررسی شاخص‌های دیگر نظیر آزادی به معنای عام یا شاخص‌های توسعه سیاسی دریافتم رابطه این مولفه‌ها با درآمد نفت معکوس بوده و در هر دوره‌ای از تاریخ به ویژه دوران پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، هرگاه درآمدهای نفتی زیاد شده است، شاخص‌هایی مانند آزادی مطبوعات، احزاب و بحث استقلال دولت از جامعه و کاهش مشارکت مردم در انتخابات مانند دهه 50 کاهش یافته‌اند.
وی افزود: در تداوم مسیر پژوهشی این کتاب به این نکته دست یافتم که برخلاف این دریافت‌ها با دسته دیگری از مولفه‌ها نیز در توسعه اقتصادی و اجتماعی یا فرهنگی مواجه‌ایم که کاهش یا افزایش درآمدهای نفتی تاثیر مستقیمی بر این شاخص‌ها نداشته‌اند.
مولف کتاب «نخبگان و توسعه ایران» بیان کرد: با این وجود بخش‌های گوناگون نوشتار حاضر گویای این مطلب‌اند که وضعیت این شاخص‌ها در تمامی دوره‌های تاریخی یکسان نیست به عنوان مثال در حوزه اقتصاد شاخصی نظیر تولید ناخالص ملی همزمان با افزایش درآمد نفتی بالا رفته است، نابرابری یا فقر الزاما بهتر نشده‌اند. در برخی دوره‌ها نیز شاخص‌هایی رابطه مستقیمی با نفت داشته‌ا‌ند و هرگاه درآمدهای نفتی زیاد شده‌اند در برخی دوره‌ها نابرابری‌های اجتماعی و طبقاتی هم زیاد شده‌اند چرا که درآمد نفت معمولا باعث افزایش درآمد قشر خاصی از جامعه همراه میشود که به این درآمد دسترسی دارند.
مدرس دانشگاه خوارزمی عنوان کرد: همچنین در برخی ادوار تاریخی در بررسی مناطق محروم و مناطق برخوردار نابرابری‌هایی را مشاهده می‌کنیم که به واسطه درآمدهای نفتی ایجاد شده یا گسترش یافته‌اند. در بررسی‌هایی که برای نگارش این کتاب داشتم به این نکته رسیدم که به دلیل آن که درآمدهای نفتی در دست دولت بوده و عمدتا در شهرها هزینه شده‌اند، در مواردی نیز فاصله روستا از شهر و به نوعی نابرابری‌هایی مطرح می‌شوند. همچنین مناطقی که از قدرت چانه‌زنی بیشتری برخوردار بوده‌اند، بیشتر از درآمدهای نفتی استفاده کرده‌اند.
شیخ‌زاده معتقد است: بر اساس یافته‌های کتاب «نفت ایران، عامل یا مانع توسعه» نمی‌توان گفت که نفت عامل توسعه است یا مانع آن میشود چرا که در برخی شاخص‌ها مانع و در برخی شاخص‌های عامل توسعه بوده است و در مواردی مانند شاخصه فقر تاثیر بینابینی داشته است.
وی در پاسخ به این سوال که چرا بخش‌هایی از مباحث و موضوعات این کتاب با دیگر آثار این حوزه مشترک‌اند؟ گفت: برخی از قسمت‌های این کتاب نظیر مباحث تاریخچه نفت در جهان و ایران با سرفصل‌های تحقیقات این حوزه مشترک‌اند. همچنین فصلی هم با عنوان «چارچوب تئوریک» وجود دارد که محتوا و مباحث آن ابتکاری و جدید نیستند و همان مطالب مطرح شده قبلی‌اند اما تفاوت آن در این موضوع است که در برخی کتاب‌ها نظریه‌های این حوزه را پذیرفته‌اند و براساس آن قضاوت کرده‌اند اما من به شکل صد در صد این نظریه‌ها را نپذیرفته‌ام و بیان کرده‌ام که در برخی حوزه‌ها این نظریات صادق و در برخی دیگر صادق نیستند و باید از نظریه‌های دیگر برای تبیین این مسایل استفاده کنیم.
مدرس دانشگاه خوارزمی در پاسخ به این سوال که با وجود آن که شما از این اثر به عنوان پژوهشی جدید در عرصه بررسی تاثیرات درآمدهای نفتی بر توسعه یاد می‌کنید، کتاب‌های «درآمدی بر اقتصاد سیاست نفت و مسایل نفت ایران» و «بيداری اسلامی و اقتصاد سياسی نفت خاورميانه» اثر سعید میرترابی نیز مباحثی در این حوزه با همین مضامین ارایه کرده‌اند، نظرتان در این باره چیست؟ شیخ‌زاده در این باره پاسخ داد: دکتر سعید میرترابی در آثارش به ارایه توضیحاتی درباره خاورمیانه پرداخته و عنوان می‌کند که نفت مانع توسعه میشود. در حالی که در این کتاب به شکل کلی این نظریه را نپذیرفته‌ام و این موضوع را به شکل جزیی‌تری بررسی کرده‌ام.
وی ادامه داد: همچنین این آثار تنها به ارزیابی وضعیت نفت در ایران اختصاص ندارند به ویژه در اثر دوم که درباره خاورمیانه است اشاراتی به ایران شده است و این اثر در مجموع رابطه نفت با توسعه را در دنیا و در کشورهای نفت‌خیز و تعامل این کشورها با ایران بررسی کرده است.
شیخ‌زاده با تاکید بر این که با وجود این پژوهش‌ها عامل اصلی توسعه ایران را نخبگان سیاسی می‌داند، گفت: همچنان که در علوم اجتماعی پدیده تک علتی وجود ندارد، هر پدیده‌ای عوامل متعددی دارد که از نظر هر شخصی بخش‌هایی از آن‌ها مهمترند. در این راستا عامل بعدی موثر بر توسعه ایران را فرهنگ سیاسی مردم و پایبندی به قانون می‌دانم و در این کتاب هم کوشیدم به شکل مستدل، مستند و براساس آمار و ارقام این عامل را بررسی کنم.
وی در پاسخ به این سوال که برای تداوم این مسیر پژوهشی چه تصمیماتی دارد؟ اظهار کرد: مهمترین عامل موثر بر توسعه یا توسعه نیافتگی را نخبگان می‌دانم. عامل بعدی نفت است چرا که ساختارهای اقتصادی و سیاسی ایران را شکل داده و ردپای آن در تمامی بخش‌های اجتماعی و فرهنگی دیده میشود. این کتاب سومین عامل توسعه را بحث فرهنگ عمومی و بحث پایبندی به قانون یاد می‌کند. ما قوانین زیادی داریم که اکثر افراد جامعه پایبندی زیادی به آن‌ها ندارند. تمامی این عوامل مجموعه‌ای زنجیره‌وار را در توسعه یا توسعه نیافتگی کشور تشکیل می‌دهند. از این رو تصمیم دارم در اثر پژوهشی بعدی‌ام آسیب‌شناسی قانون‌مداری در ایران را بر اساس اسناد بررسی کنم.
مضامین کتاب «نفت ایران، عامل یا مانع توسعه» در شش فصل با عناوین «اهمیت و تاریخچه نفت»، «چارچوب تئوریک»، «نفت و توسعه اقتصادی»، «رابطه نفت و توسعه سیاسی»، «نفت و توسعه اجتماعی ـ فرهنگی» و «حاصل پژوهش» تنظیم شده‌اند.
نخستین چاپ کتاب «نفت ایران، عامل یا مانع توسعه» را شرکت سهامی انتشار با شمارگان هزار و 100 نسخه در 287 صفحه و به بهای 12 هزار تومان به تازگی منتشر کرده است.
شنبه ۱۴ بهمن ۱۳۹۱ - ۱۲:۱۴
نظر شما