به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، در ابتدای جلسه علیرضا قاسم‌خان به معرفی ترنس مالیک کارگردان این فیلم پرداخت و گفت: «درخت زندگی» آخرین ساخته ترنس مالیک است که برای نخستین بار در جشنواره کن نمایش داده شد و همه مخاطبان را مبهوت خود کرد.

وی افزود: ترنس مالیک نسبت به سن خود بسیار کم کار کرده است و این مایه شگفتی است. این کارگردان 68 ساله، 10 فیلم در مقام کارگردان و هشت فیلم در مقام تهیه‌کننده به سرانجام رسانده و فیلمنامه 15 فیلم را هم نوشته است.

این منتقد سینمایی در ادامه گفت: بسیاری از نویسندگان و منتقدان سینما ترنس مالیک را شاعر سینمایی می‌دانند. او عجله‌ای برای ساختن فیلم ندارد، «روزهای بهشت» و «خط قرمز باریک» دو فیلم شاخص این کارگردان است، که فاصله ساخت بین این دو 20 سال است. همچنین مالیک تمام قواعد سینمایی را به هم ریخته و شرایط خاص خود برای فیلمسازی را مهیا می‌کند.

در ادامه جلسه محمد شهبا با اشاره به جایگاه مالیک در سینمای جهان گفت: فیلم «درخت زندگی» بسیار مبتنی بر مکتوبات مذهب کاتولیک است و بدون آشنایی با کتاب‌های این مذهب نمی‌توان فیلم را درک کرد. به طور کل فیلم‌های مالیک حد وسط ندارد و مخاطبان مالیک به دو دسته تقسیم می‌شوند: یا آن‌هایی که از فیلم خوششان می‌آید و آن‌هایی که خوششان نمی‌آید، یعنی یا موافق با فیلم هستند و یا مخالف.

وی افزود: دقایق نخستین فیلم‌های مالیک بسیار مهم است و به نحوی می‌توان گفت که جوهره و درون‌مایه اصلی فیلم در آن است. در فیلم «درخت زندگی» نیز اوضاع به همین ترتیب است و تمام آن‌چه مخاطب در پی آن است در دقایق اولیه فیلم به خصوص نقل قولی که از کتاب ایوب باب 38 آیات 4 تا 7 آمده است، در این آیه‌ها خداوند می‌فرماید: «کجا بودی وقتی که من بنیان زمین را گذاشتم، اگر ادراک داری بیان کن».

عضو هیات علمی دانشگاه هنر در ادامه گفت: نخستین نکته مهم در این فیلم شخصیت ایوب پیامبر و نقل قول از کتاب ایوب است. ایوب کهن الگوی رنج و بردباری برای بشر است. این فیلم نقل زندگی چند ایوب است و به نحوی می‌توان گفت که همه ایوب‌وار در این فیلم رنج می‌کشند.

شهبا گفت: از زمان حضرت آدم تاکنون انسان‌ها در زمین به درد و رنج دچار هستند. آدم بی‌درد و رنج در زمین وجود ندارد. این‌که ما تا چه اندازه به ایوب درونی خودمان واقف باشیم، میزان ارتباط ما با فیلم «درخت زندگی» مشخص خواهد شد.

این نویسنده و مترجم در ادامه گفت: «درخت زندگی» از نشانه‌های مکتوب و شناخته‌ شده‌ای که جزو کلان روایت‌ها است، بهره می‌برد. این فیلم در واقع بازگشت به کلان روایت‌ها است، به طور کل فیلم‌های مالیک فیلم‌های کلان روایتی هستند.

در ادامه جلسه دقایق ابتدایی فیلم برای حاضران پخش شد و شهبا گفت: در همین چند دقیقه فیلم سبک بصری خود را برای ما تثبیت می‌کند. تک‌تک پلان‌های فیلم با قاعده و فکر شده هستند و بسیار می‌توان درباره فلسفه وجودی آن‌ها بحث کرد. این فیلم ایجاد تقابل، توازن و رفت‌وبرگشت بین راه طبیعت و راه لطف و مرحمت است در دو راه لطف و مرحمت الهی و لطف و مرحمت ما انسان‌ها نسبت به یکدیگر. بشر مجبور است یکی از این دو راه را انتخاب کند و نمی‌شود راه لطف و مرحمت الهی را با راه طبیعت در هم آمیخت.

در ادامه جلسه قاسم‌خان از شهبا پرسید، منتقدان بسیاری اعتقاد دارند که مالیک به شدت تحت تاثیر هایدگر و دید او نسبت به جهان هستی است، اما چگونه ممکن است کارگردانی بر اساس نظریات هایدگر که به «مرگ هنر» صحه می‌گذارد، فیلمی بسازد و با آن قصد تفسیر جهان را داشته باشد؟

شهبا در پاسخ به این سوال گفت: آن‌چه من از اندیشه‌های هایدگر در فیلم می‌بینم، مبحث «سکنی گزیدن» یا «دازاین» است، اما از نظر فلسفی اندیشه‌های هایدگر با کلیت فیلم «درخت زندگی» در تناقض است و همانطور که در قبل بیان کردم این فیلم بیشتر مبتنی بر اندیشه‌های کاتولیکی است.

استاد دانشکده سینما و تئاتر در ادامه اشاره کرد که درباره این فیلم با ترنس مالیک گفت‌وگو کرده و مالیک گفته است که اگر مخاطبی از فیلم ناراضی باشد، گمان خواهد کرد که با هندی‌کم یک مستند از خانواده‌ای ساخته‌ام. شهبا با استفاده از این کلام کارگردان «درخت زندگی» را سرشار از علامت‌هایی خواند که اگر مخاطب با آن راه بیاید، فیلم برای او بسیار جذاب خواهد بود. بنابراین اگر با دقت بیشتری به فیلم نگاه شود، فیلم مخاطب را ترغیب خواهد کرد که در هر کدام از راه‌های مرحمت و یا طبیعت، بردبار باشد.

شهبا گفت: فیلم «درخت زندگی» بشر امروز را به سمت بردباری هدایت می‌کند. مبحث نشانه‌شناسی در نقد و تفسیر این فیلم بسیار کارآیی دارد، در این راستا باید گفت که حتی کوچکترین و ریزترین وسایل صحنه، یا آکساسوار، فکر شده و با دلیل و منطق به روی صحنه آمده‌اند.

وی افزود: یکی از عناصر بسیار مهم این فیلم که هیچ منتقدی در جهان به آن اشاره نکرده در صورتی که جزو موتیف‌ها و عناصر ساختاری فیلم است، فاصله یا متراژ مابین شخصیت‌های فیلم در پلان‌ها است. همچنین یکی از شاخصه‌های فیلم‌های مالیک زیبایی بصری آن‌ها است به نحوی که برخی از پلان‌هایش مانند یک تصویر نقاشی است.

شهبا در پایان با انتقاد از جریان رایج نقد فیلم در ایران گفت: نقد و بحث نشانه‌شناختی فیلم در ایران به طور کل نادیده گرفته می‌شود. جریان رایج نقد فیلم در ایران بیشتر حول محور شخصیت پردازی، پیام فیلم و مسایلی از این دست می‌چرخد که در زمره مسایل درجه دهم فیلم‌ها است. باید اشاره کنم که ابهام در اثر هنری آن‌را لذت‌بخش می‌کند و همین ابهام تفسیر را بر فیلم الزامی می‌کند، این فیلم نیز سرشار از ابهام‌ها است و یک راه مهم برای تحلیل آن بررسی نشانه‌شناسانه آن است.

«درخت زندگی» محصول 2011 آمریکا با نویسندگی و کارگردانی «ترنس مالیک» است. براد پیت، شان پن، جسیکا چستین برخی از بازیگران این فیلم هستند.

جلسه نقد و بررسی این فیلم با حضور محمد شهبا و علیرضا قاسم خان عصر روز پنجشنبه ۲۸ اردیبهشت در تالار امیرخانی خانه هنرمندان برگزار شد.