دكتر جعفر آقاياني چاوشي در گفت‌وگو با خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا)، با اشاره به اين‌كه اين همايش به مناسبت ثبت جهاني كتاب «التفهيم» ابوريحان بيروني در حافظه جهاني يونسكو از سوي مركز نجوم آستان حضرت عبدالعظيم(ع) برگزار مي‌شود، گفت: اين همايش كه فراخوان آن كه به تازگي اعلام شده است، همراه با اهداي چهارمين دوره جايزه علمي ـ ترويجي حضرت عبدالعظيم(ع) يازدهم اسفند ماه برپا خواهد شد.

وي با بيان اين كه «اين همايش، نخستين همايش پس از پيروزي انقلاب اسلامي درباره شخصيت كم‌نظير ابوريحان بيروني است كه مي‌تواند الگويي براي استادان و دانشجويان باشد» درباره هدف برگزاري اين همايش اظهار كرد: معرفي هرچه بيشتر بيروني به ايرانيان به ويژه جوانان ايراني كه آشنايي چنداني با بزرگان علمي گذشته خويش ندارند، از جمله راهبردهاي اين همايش به شمار مي‌آيد. وقتي مي‌بينيم اروپاييان چگونه از دانشمندان مختلف خود تجليل مي‌كنند و ياد و اقدامات علمي آنها را گرامي مي‌دارند تا افكارشان را به جهانيان بشناسانند، شگفت‌زده مي‌شويم، زيرا در ايران كار شايسته‌اي درباره بزرگان علمي‌ انجام نداده‌ايم.

عضو هيات علمي دانشگاه صنعتي شريف ادامه داد: بيروني تشنه علم بود و از لحظه كودكي تا لحظه مرگ، دمي از كسب علم غفلت نكرد. او دانشمندي چند بُعدي بود و در چندين رشته علمي اعم ریاضی‌، ستاره‌شناسي، تقویم‌شناسي، انسان‌شناسي، هندشناسي و تاریخ‌نگاري ایرانی صاحب نظر بود، در حالي كه امروزه در كشورمان منجم زبردستي سراغ نداريم كه در رياضيات نيز مبتكر باشد. زماني كه نگارش كتاب و رساله به سهولت امروز امكانپذير نبود، وي آثاري توليد كرد كه اكنون به واقع شگفت‌‌انگيزند، آثاري كه هر يك شاهكاري علمي به شمار مي‌آيند.

چاووشي در پاسخ به اين پرسش كه «چگونه بيروني به شكل همزمان در علوم مختلفي مانند رياضي و علوم انساني در شمار انديشمندان بود و تاليفات ارزنده‌اي از خود برجاي گذاشت؟» گفت: او به حق رياضيدان و منجي درجه اول در جهان اسلام بود. كتاب «قانون مسعودي» او كه در علم نجوم نوشته شد، به دليل دشواري به جز زبان روسي به زبان‌هاي ديگر ترجمه نشده است. وي كتابي در هندشناسي به نام «مال الهند» دارد كه شامل مباحثي درباره آداب و رسوم، افكار و عقايد مردم هند است و يكي از بهترين منابع شناخت هند و مردمانش محسوب مي‌شود. او كه مدت زيادي را همراه سلطان محمود غزنوي در هندوستان گذراند، علاوه بر اين كه زبان سانسكريت را آموخت، به ترجمه چند اثر هندي به زبان عربي همت گماشت. همچنين درباره تقويم و تاريخ‌نگاري كتاب «آثار الباقيه» را نوشت. اين موضوعات نشان مي‌دهند كه ذهن اين نابغه قدرت درك و تعميق بخشيدن به اكثر ابعاد دانش و فرهنگ انساني را داشت.

استاد تاريخ علم و رياضيات درباره كتاب «التفهيم» ابوريحان بيروني كه به تازگي در حافظه جهاني يونسكو ثبت شده است، اظهار كرد: اهميت اين اثر بيشتر در حوزه آموزش علوم و نجوم است. پيش‌تر گفتم كه فهم كتاب «قانون مسعودي» در علم نجوم بسيار دشوار است و به عقيده من، محتواي آن از همه كتاب‌هاي نجومي دوران اسلامي دشوارتر به نظر مي‌رسد اما همين مولف، كتاب «التفهيم» را نوشت تا مقدمات علوم نجوم و رياضي را به شكل ساده‌اي به مبتديان اين رشته بياموزد. به عبارت ديگر، اگر بيرون در كتاب «قانون مسعودي» يك منجم نظريه‌پرداز جلوه مي‌كند و مي‌كوشد نظريات مبتكرانه‌اي ارايه دهد، در كتاب «التفهيم» به صورت يك آموزگار روان‌شناس ظاهر مي‌شود تا علوم پايه را به دانش‌پژوهان جوان يا مبتدي تفهميم كند.

دبير علمي همايش «ابوريحان بيروني به عنوان عالم نجوم، رياضي و علوم تجربي» ادامه داد: از اين رو، اين كتاب به شكل پرسش و پاسخ تنظيم شده است. دانش‌آموز جوان سوال مي‌كند و معلم كه خود بيروني است، به اين سوالات پاسخ مي‌دهد. از اين اثر كه به عربي نوشته شده، به زبان فارسي قديمي نيز ترجمه شده است. شادروان «جلال همايي» كه متن فارسي اين كتاب را چاپ كرد، اعتقاد داشت كه ترجمه فارسي را نيز خود بيروني انجام داده است. اين نكته شايان توجه است كه متن فارسي «التفهيم» در غناي زبان فارسي به عنوان زبان علمي نقش مهمي ايفا كرد. از اين رو، اديبان ما روش نگارش و واژه‌هاي آن را تحليل و بررسي كرده‌اند و به يقين به اين دليل كه اين كتاب از نظر علمي و زبان‌شناسي و آموزشي در شمار آثار كم نظير است، سازمان جهاني يونسكو آن را در حافظه خود به ثبت رساند.

وي در پاسخ به اين پرسش كه «اين همايش تا چه حد به ترجمه و نشر آثار بيروني مي‌پردازد؟» عنوان كرد: انتشار آثار برجاي مانده از بيروني از عهده اين همايش خارج است و بودجه هنگفتي مي‌طلبد كه بايد مراكز دولتي يا خيران آن را تأمين كنند. رويكرد ما اين است كه به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي يا ساير مراكز دولتي بگوييم كه به اين امور فرهنگي نيز توجه داشته باشند و لازم است محققان بيروني‌شناس حمايت و تشويق شوند. متأسفانه به جز يكي دو اثر بيروني بيشتر آثار وي هنوز به زبان فارسي ترجمه نشده‌اند. به عنوان نمونه، براي ترجمه «قانون مسعودي» بايد هياتي مركب از مورخان و استادان نجوم و متخصصان زبان عربي و فارسي ترجمه اين كتاب را عهده‌دار شوند زيرا اين كار از عهده يك مترجم ساخته نيست. با اين وجود، درباره تحليل آثار علمي بيروني نيز كاري در خور مقام وي انجام نداده‌ايم.

دكتر چاوشي در پاسخ به اين سوال كه «اكنون جايگاه علمي ابوريحان بيروني در خارج از مرزهاي ايران چگونه است و تا چه حد آثار و دستاوردهاي وي شناخته شده‌اند؟» گفت: با آن‌كه بيروني از نظر نبوغ و وسعت دامنه فعاليت در رديف دانشمندي نظير ابن‌سيناست اما متاسفانه در جهان شهرت ابن‌سينا را كسب نكرده، به اين علت كه در قرون وسطي برخي آثار فلسفي و علمي ابن‌سينا به لاتين ترجمه شدند اما آثار بيروني از اين امتياز بي‌بهره ماندند. تنها در قرن نوزدهم ميلادي برخي آثار بيروني توسط دانشمندان غربي به زبان‌هاي اروپايي ترجمه شدند كه در اين زمينه، كار علماي آلماني قابل تقدير بود. بعدها نيز روس‌ها از اين نظر كه در زمان شوروي سابق «بيروني» را از آن خود مي‌پنداشتند، بسياري از آثارش را به زبان روسي ترجمه كردند. 

وي افزود: اكنون افزون بر افغان‌ها، ازبك‌ها و تاجيك‌ها نيز به ناحق بيروني را متعلق به خود مي‌دانند و ما مي‌دانيم كه بيروني يك ايراني اصيل و متعلق به ايران اسلامي است. براي دفاع از اين افتخار ملي، بايد در احياي آثار علمي‌اش بكوشيم.

چاووشي درباره اين موضوع كه «آيا تاكنون جايزه‌اي به نام جايزه ابوريحان بيروني طراحي شده است؟» اظهار كرد: با وجود آن كه اين ايده، فكر بسيار خوبي است اما جايزه‌اي با اين عنوان نداريم. اميدواريم شخصيت‌هاي فرهنگي و سياسي كشور به اين نكته توجه كنند و همان‌گونه كه جايزه «خوارزمي» براي اختراعات و جايزه «فارابي» را براي آثار و تحقيقات برتر حوزه علوم انساني داريم، جايزه بيروني را براي اقدامات و پژوهش‌هاي برتر رياضي و نجوم در نظر بگيرند.