خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- فریبا حاج‌دایی: خیلی از ماها هنگامی که شرح حال غزاله علیزاده را می‏‌خواندیم چشم‏‌مان به این عبارات خورده است: «مادر غزاله علیزاده منیرالسادات سیدی زنی شاعر و نویسنده است و تأثیرش برغزاله انکار ناپزیر به نظر می‏‌آید.» این نوشته با ذهنیت معمول هماهنگی دارد و طبیعی است که شکی از خواندن آن به دل نیاید که کمک‏‌های مادر غزاله را نویسنده کرد. ولی اگر بزند و تصادفا فیلمی را که پگاه آهنگرانی ساخته، «محاکات غزاله علیزاده»، ببینید و حرف‏‌های عیب‏‌جویانه مادر غزاله نسبت به او را بشنوید و لبخند استهزاآمیز او را نسبت به دخترش مشاهده کنید آن وقت دیگر مانند من باوری به نوشته کلیشه‏‌ای فوق نخواهید داشت و تقریبا مثل من اطمینان پیدا می‏‌کنید که الگوی شخصیت عمه‏‌ آسیه در کتاب «شب‌های تهران» به طور حتم مادر غزاله بوده است و آسیه هم خودش بوده.

شب‌های تهران کتابی نیست که به تازگی یا حتی در دهه اخیر نوشته شده باشد. چاپ اول آن ۱۳۷۸ بوده و چاپ آخر آن یکی دو سال اخیر. ولی گمان می‏‌کنم کتاب‏‌هایی هستند که همیشه می‏‌شود مثلِ کتابی جدید خوانده شوند چون حرف‏‌هایی دارند از جنس زمان. نگاه من به این کتاب با عینک زندگی‏نامه‏‌ای خواهد بود، نحل‌ه‏ای که سالیانی از گود خارج شده بود و چند سالی است که تازه‏‌نفس و قبراق دوباره وارد میدان شده است. در اين نوع نگاه، زندگی صاحب اثر ازخود اثر تفکيک نمي‌شود و هر يک از اين دو، می‌تواند در تفسير ديگري موثر باشد.

 مکان وقوع شروعِ ماجراهای شب‌های تهران، شمال(بین محمودآباد و نوشهر) است و زمان آن برمی‌‏گردد به دهه‏‌های ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰. بهزاد مؤتمن از فرانسه برگشته و با مادربزرگش خانم نجم که زنی متشخص و متعین است زندگی می‏‌کند. مادربزرگ او انتظار دارد که بهزاد به کاری که به زعمِ او آبرومندانه است بپردازد حال آنکه بهزاد نقاشی را به عنوان حرفه برگزیده  است. او نقاش متوسطی است و خود متوجه این موضوع نیست ولی این از چشم مادربزرگِ بافرهنگش دور نمانده و برای همین او سعی دارد بهزاد را از این حرفه منصرف کند.

بهزاد در ایران با دوگروه از جوانان حشرونشر دارد. گروه اول جوانانی شیک‌‏پوش و متمول هستند که خوش‏گذرانی را خوش می‏‌دارند و گروه دوم، که خود را«دسته وحشی‏‌ها» می‏‌نامند، جوانانی هستند با استعداد، با گرایشات چپ که از خانواده‌‏هایی دست به دهان می‏‌آیند که در نهایت بعضی از اینان درگیر فعالیت‏‌های افراطیِ سیاسی می‏‌شوند و عده‌‏ای‏‌شان هم که از هرگونه عدالت و اصلاح در کشور ناامید شده‌‏اند به گود می‌‏روند تا در میان فقرای حاشیه شهر زندگی را بگذرانند تا لااقل به فکر خودشان جز گروه ظلم‏‌کنندگان به شمار نیایند. افراد هر دو گروه فارغ از عقایدشان در لابلای چرخ‌‏دنده‌‏های فاسد جامعه‏ ای که سرشار از تبعیض و روابط تعریف‏ نشده است و فسادپروری و فاسددوستی را خوش می‏‌دارد هریک به نوعی له می‏‌شوند و تغییر رویه می‏‌دهند. دو دختر در کتاب حضور پررنگ دارند که به جرات می‌‏توان گفت هردو در ادبیات داستانی ایران بی‌نظیرند.

نسترن، دخترک شوخ و بی‏‌خیال و زیبا که رویه‌‏ای خارج از فکر و توانش را پیش می‏‌گیرد«فنجان چای را برداشت، سرد مثل یخ بود، تا ته نوشید،...، وارد زمستان شد.» و آسیه، دختری دورگه – ایرانی فرانسوی – که زندگی و شخصیت پیچیده‏‌ای دارد. بهزاد دلبسته آسیه است و نسترن عاشق بهزاد. جامعه‏‌ای که عشق را نمی‏‌شناسد هردو دختر را به دهان مردمان فاسد می‏‌اندازد و  جسم و اخلاق از آن‏‌ها ‏دزدیده می‏‌شود. آسیه ویژگی‏‌هایی دارد که از او موجودی شبه‏ اسطوره‌‏ای ساخته است؛ ویژگی‏‌های مثبت و منفی شیطان یا فرشته بودن، هم‏زمان کودك و پیر بودن، قدرت جادوی زنانه، فرزانگی روحانی، مظهر الهام بودن و به عبارتی تمام ویژگی‏‌های یک کهن‏ الگوی زن.



گویی ویژگـی‏‌هـای لیلی، شیرین و ویـس، معشـوقه‌‌هـای مشهور ادب فارسی، در وجـود آسـیه گـرد آمـده‌انـد. بی شکی او زنی عادی نیست،«گلی در لجنزار است». هم لکاته است و هم اثیری. «نـور چـراغ از پشـت بـر اومـی‏‌تابیـد، میـان هالـه‏‌هـا شـیرین و معصـوم و حتّـی مقـدس جلـوه مـی‏‌کـرد؛ بعـدی کـه در تمـام ابعـاد شـیطانی و زمینـی او بـراي بهـزاد ناشـناخته بـود.» او مانند تمام کهن الگوها فاقد سن و سال است«آسـیه در سـایه نشسته بود و دست را مثـل کـودکی خجـول روی پـا گذاشـته بـود. لبخنـدی کم‏رنـگ بیـان‏گر‏ مهـری عـام اصیل و دوری به لب داشت، بدون سـن.» مظهر الهام است، در صفحه ۵۱۱ کتاب از قول بهزاد می‏‌خوانیم « کاش درست نمی‏‌شـناختمش. ابهـام او بـی‏‌نظیـر بـود. معنـا بـه زنـدگی‏م مـی‏‌داد. شـورو شوق داشتم، کار می‏‌کردم، به ایـن هـوا کـه دست‏‌کـم، کسـی مـی‌‏بینـد و ریـزه‏‌کـاري‏‌هـا را مـی‏‌گیـرد.»

و در همان حال مظهر تاریکی و درد. او نمی‌‏تواند نه برای بهزاد و نه هیچ مرد عادی دیگر جفت خوبی باشد در صفحه ۵۱۰ و ۱۱ بهزاد می‏‌گوید «برای پیروزی‏اش دعا می‏‌کنم، روزی که دیو جسمش را ترک کرده باشد، معمولا این اتفاق یک جور مسیح می‏‌خواهد، آن هاله مقدس دور سر من نبود، آدم ضعیفی بودم مثل دیگران.»

آسیه کمال‏‌گراست «بردن برایش مهم‌‏تر از عشق است، روابط دو نفر را شبیه جنگ می‌بیند و مثل یک گلادیاتور برای پیروزی تا پای جان می‏‌جنگد، صدها زخم برمی‏‌دارد.» او آسیب‏‌پذیر است. سنگدل نیست ولی بی‏‌رحم است هم نسبت به خودش و هم نسبت به هرکه نزدیکش باشد. و این همه از کجا آمده و چرا پیش آمده است؟ آسیه پانزده سال وهشت ماه که داشته برایش اتفاق می‌افتد. «جنسیت برایش هنوز گنگ و ناشناخته بوده، از گوشه و کنار چیزهایی می‌شنیده، منتها برایش روشن نمی‌کردند. کسی را نداشته، پدرش... نصفه‏ شب می‏‌آمده، مست و خسته می‌خوابیده. عمه جان در آن دوران ناگهان شکفته بوده، آبزیرکاهی‌‌ها، عفیف‌‏نمایی‌‌ها یکباره دود شده... پیردخترک در دام افتاده. زنباره کارش را بلد بود... دختر چروکیده دندان‏هاش از شوق کلید می‏‌شده، نفس‌نفس می‏‌زده...» خلاصه عمه جان جانمازآب‏کش حسابی هوایی شده است.

در این دوران عمه هم مهربان است و هم وسواسش کم شده و هم دیگر به آسیه سخت نمی‌گیرد و از مادرش بد نمی‏‌گوید و تکرار نمی‏‌کند که آسیه هم مانند مادرش است. تهمت‏‌هایی که عمری به مادر آسیه زده بود و بعد به آسیه نوجوان و حتی کودک، دیگر از زبان او درنمی‏‌آید. زنباره در این میان به آسیه توجه ویژه دارد و به او قول داده بعد از ازدواج با عمه برای او معلم آواز بگیرد. زنباره جای خالی پدر، مادر و محبت‏‌های نداشته را برای آسیه پر کرده است. عمه سوظنی پیدا می‌کند و به جای آنکه زنباره براند به آسیه بند می‏‌کند و حرف‏‌های سالیانش را دو باره از سر می‏‌گیرد«هنوز سر از پوست تخم در نیاورده دور و بر مردها موس موس» می‏‌کنی.»(و این حرف‏ها چقدر به گفته‏‌های دخترخاله غزاله در فیلم محاکات شباهت دارد!) دختر غرق در کتاب و تنهایی‏‌هایش می‏‌شود و بعد اقدامی خودسرانه می‌کند که همینجاست که ضربه نهایی بر او وارد می‏‌آید«در چاهی بی‏‌انتها یکسره پایین می‌‏رفت. از جسم جدا می‏‌شد. درد را از دور مثل نیش سوزن در تمام وجود احساس می‏‌کرد. آشوب احشاء، پیچیدن و خزیدن ماری بر تن برهنه، سنگین‏‌تر از بختک در تمام کابوس‏‌های پر وحشت بچگی.»

در جایی که به هزار وقاحت پاکی انسان مورد اتهام قرار می‏‌گیرد و این وقاحت از خانه، از مادر و از زنان نزدیک به تو شروع می‏‌شود، در جایی که هر روز بهانه‏‌های فراوانی به تو ارزانی می‏‌شود که خود را، و انسان را،  پست و حقیر بشماری چه پیش‌آمد دیگری می‏‌توانست برای زن‏‌ها و مردهای داستانی کتاب «شب‌های تهران» و یا خودِ غزاله علیزاده به جز آنچه که پیش آمد اتفاق بیفتد!«نسترن ساکت بود. فکر می‏‌کرد کاش دو هفت‌‏تیر واقعی داشت. یکی به بهزاد می‌داد. هفت‏‌تیر دوم را بر شقیقه می‏‌گذاشت. ماشه را می‏‌چکاند.»