به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، این کتاب عهده‌دار فراهم‌کردن ادبیات اسلامی در عرصه اخلاق پژوهش است و در پی احساس این نیاز و با این پیش‌فرض فراهم شده که اخلاق اسلامی مستند به کتاب الهی و بیانات و سیره معصومین برای پوشش‌دادن به همه جنبه‌ها و ابعاد حیات بشری از ظرفیت و توانایی کافی برخوردار است. محقق محترم در این نوشته، بیش از آن که در پی پاسخ به سوالات باشد در صدد برآمده تا ادله و مستندات پاسخ‌های محتمل به هر سوال را جمع‌ آوری کند. به همین دلیل مسائلی که در شریعت اسلامی از مستندات بیشتری برخوردارند، در این نوشته با طول و تفصیل بیشتری مطرح شده است.

فصل اول این کتاب درباره پژوهش سخن گفته است و دانستیم تحقیق و پژوهش با آن که از نظر مفهوم لغوی متفاوتند، در اصطلاح تفاوتی با هم ندارند. به طوری که علاوه بر تعریف یکسان، آنها را به جای هم نیز به کار می‌برند. صاحب نظران در مورد تعداد و اسامی مراحل پژوهش هماهنگ نیستند. مولف برای سازماندهی مباحث کتاب، مراحل عمده پژوهش را در سه عنوان خلاصه کرده است: مرحله سؤال، مرحله پاسخگویی و مرحله دستیابی به نتیجه. پژوهش بر مبنای شیوه جمع‌آوری اطلاعات دارای دو نوع تجربی و نظری است. پژوهشی که با ابزار آزمایش یا مصاحبه و پرسشنامه صورت بگیرد، پژوهش تجربی است و در صورتی که محقق گمشده خود را از راه مطالعه کتب و بررسی اسناد دنبال کند، پژوهش نظری است. تفاوت انواع پژوهش تنها در مرحله پاسخگویی، آن هم فقط در ناحیه مسائل مربوط به موضوع است. علم دارای خصلت جمعی است و هیچ کس در هیچ دوره‌ای به تنهایی موجب پیشرفت دانش نشده، ولی در عصر ما، علاوه بر این، بزرگی و گسترش قلمرو علم سازمان پژوهش را پدید آورده است.

در فصل دوم درباره اخلاق پژوهش بحث شده است و معلوم شد اخلاق پژوهش، به معنی دانشی که با بیان مسئولیت‌های اخلاقی پژوهنده در حرفه، او را در مسیر پژوهش از ارتکاب رفتارهای غیراخلاقی حفظ می‌کند، با توجه به عواملی مثل ماهیت علم، ویژگی‌ها و روابط نوین آن، فرایند و ماهیت پژوهش، ظروف و شرایط پژوهش و موقعیت ویژه نتایج پژوهش‌ها در جامعه بشری در عصر ما ضرورت پیدا کرده است. اخلاق پژوهش دو رسالت عمده دارد. نخست، بیان نظام‌مند مسئولیت‌های اخلاقی در حرفه پژوهش و دیگر تشخیص دقیق و حل اثربخش مسائل اخلاقی حرفه و سه فایده تکمیل و تعالی حرفه، توسعه و تداوم سازمان و تهذیب و تعالی جامعه را به بار می‌آورد. اخلاق پژوهش در سه مرتبه اخلاق فردی اخلاق کار و اخلاق سازمانی مرتبه‌بندی می‌شود.

اخلاق زیستی، با رویکری که اخلاق پزشکی و همه مشکلات و مسائل گوناگون و پیچیده اخلاقی، اجتماعی، سیاسی و حتی اقتصاد مربوط به آن را شامل شود، اخلاق در پژوهش‌های پزشکی و زیستی را نیز در بر می‌گیرد. اخلاق زیستی به این معنی و به تبع آن اخلاق در پژوهش‌های انسان‌محور چهار مبنا دارد: خودمختاری، عدالت، سودرسانی و خودداری از زیان رساندن.

فصل سوم به اخلاقیات مرحله سؤال اختصاص یافته است و روشن شد پژوهنده در ارتباط با حرفه پژوهش دو وظيفه اخلاقی دارد: احراز صلاحیت حرفه‌ای، به معنی احراز مهارت و آگاهی در حرفه پژوهش و شجاعت و شهامت در مرحله انتخاب موضوع، صلاحیت حرفه‌ای از سه عنصر تشکیل می‌شود؛ اول دغدغه، علاقه‌مندی به حرفه پژوهش و توسعه گستره دانش. دوم دانش حرفه‌ای، تخصص علمی در یک رشته خاص. سوم مهارت حرفه‌ای، اطلاعات و تجربه کافی در یک رشته. در ارتباط با جامعه، اخلاق اقتضا می‌کند پژوهشگر برای پژوهش طرحی را انتخاب کند که خودش قابل اجرا، نتیجه‌اش نو، مورد نیاز مردمان و برخوردار از اولویت باشد. در ارتباط با جامعه علمی، مهم‌ترین رفتار اخلاقى التزام به اصالت سؤال، یعنی خودداری از ایده ربایی و طرح دزدی و همکاری عالمانه است.

در فصل چهارم درباره اخلاق در مرحله پاسخ گویی سخن گفته شده و نشان داده است در این مرحله، پژوهش‌ها با هم متفاوت می‌شوند و حداقل در برخی مقاطع اخلاق متفاوتی را اقتضا می‌کنند و در فصل پنجم به گفتگو درباره اخلاق پژوهش در مرحله دستیابی به نتیجه پرداخته شده است.

 در «مقدمه» این کتاب می‌خوانیم: «پژوهش، به معنی عام، از فروع دانشوری است که در فرهنگ اسلامی ریشه‌دار است. در حوزه اخلاق اسلامی نیز، به پیروی از قرآن کریم و بیانات معصومین درباره اخلاق دانشوری و شئون مختلف آن، از قبیل تعلیم و تعلم، قلم‌های فراوان فرسوده و متون ارزشمندی پرداخته شده است؛ با این حال، به عنوان شاخه‌ای از اخلاق کاربردی در جهان اسلام سابقه چندانی ندارد؛ چرا که پژوهش، به معنی خاص امروزین، از پدیده‌های نوظهوری است که با جهش علمی و تحقیقاتی در سده‌های اخیر متولد شده و هر مسئله‌اش با پیدایش دانشی نو و گونه‌ای جدید از تحقیق مطرح شده است.

اخلاق پژوهش، در جهان معاصر، با اولین بیانیه اجلاس عمومی انجمن جهانی پزشکی در هلسینکی، پایتخت فنلاند، به تاریخ ژوئن ۱۹۶۴، مطرح شد. این بیانیه نه درصدد طرح یک دانش بلکه به مثابه اعلامیه اصول اخلاقی در پژوهش‌های پزشکی که انسان را مورد آزمایش قرار می‌داد، صادر و پس از آن هشت بار در نشست‌های مختلف انجمن مزبور ویرایش شد و اکنون آخرین ویرایش آن که به سال ۲۰۰۸ در پنجاه و نهمین اجلاس عمومی انجمن جهانی پزشکی در سئول صورت گرفته، ملاک عمل پژوهشگران حوزه پزشکی است.

به دنبال توجه انجمن جهانی پزشکان به این موضوع مهم، اندیشمندان دیگر نیز جای اخلاق را در فعالیت‌های پژوهشی در همه حوزه‌های دانش خالی یافتند و درصدد پر کردن این خلا آثار زیادی به رشته تحریر درآوردند، حاصل این تلاش ناچیز را در پنج فصل تنظیم کردم: دو فصل اول را به مفاهیم و کلیات اختصاص دادم. در فصل اول درباره پژوهش و در فصل دوم درباره اخلاق پژوهش به تفصیل سخن گفتم. در فصل سوم که بررسی مسائل اخلاقی در مرحله سؤال را بر عهده دارد، تحت سه گفتار از اخلاق مرتبط با حرفه، اخلاق مرتبط با جامعه و اخلاق مرتبط با جامعه علمی بحث شد.

در فصل چهارم که به اخلاق در مرحله پاسخ گویی اختصاص یافته، یک گفتار به اصول اخلاقی مشترک بین انواع پژوهش (نظری، تجربی و تجربی انسان محور) پرداخته و مسائلی مثل تعهد حرفه‌ای، رهیافت نقادانه، خودانتقادی و آزاداندیشی را بحث کرده است. در گفتار دوم به بررسی اصول اخلاقی ویژه پژوهش‌های تجربی پرداخته و درباره مسائلی مثل اخلاق مهندسی ژنتیک، استفاده از حیوانات در پژوهش و صداقت علمی سخن گفته‌ام. در گفتار سوم به اصول اخلاقی ویژه پژوهش‌های انسان محور پرداخته شده و درباره رضایت آگاهانه، حریم خصوصی و رازداری تحقیق شده است. فصل پنجم در دو گفتار مبانی و اصول اخلاق نتیجه را بررسی کرده است. در گفتار اول از مالکیت نتیجه تحقیق، شعاع سلطه محقق بر نتیجه تحقیق، تأثیر پشتیبانی مالی در ایجاد سلطه بر نتیجه تحقیق و مسئولیت پژوهنده نسبت به نتیجه تحقیق سخن گفته شده است و در گفتار دوم درباره كتمان و اظهار نتیجه تحقیق گفتگو و اصول اخلاقی هریک از دو موقعیت معرفی شده است.

کتاب «اخلاق پژوهش» نوشته محمدرضا جباران از سوی انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در 380 صفحه و با قیمت 82000 تومان روانه بازار نشر شده است.