به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، «آیزایا برلین» فیلسوف سیاسی، اندیشه‌نگار و نظریه‌پرداز سیاسی و منتقد ادبیات، یکی از مهم‌ترین متفکران جهان در قرن بیستم بود. کتاب‌های او در اکثر کشورهای جهان ترجمه و منتشر شده و همچنین در دانشگاه‌های مختلف تدریس می‌شود. 

بی‌شک ترجمه و انتشار آثار این متفکر در ایران یک اتفاق خجسته است. کتاب «ذهن روسی در نظام شوروی» هرچند که از تالیفات مهم برلین نیست، اما یک کتاب مشهور است و در جوامع ادبی بیشتر کشورها به عنوان یکی از منابع خوب و مطمئن و البته مستند در شناخت ادبیات و هنر قرن 19 و 20 روسیه به شمار می‌آید. 

یکی از مهم‌ترین ویژگی این کتاب در نقد دیدگاه‌های مارکسیستی در هنر و ادبیات است. برلین بسیار درخشان به نقد زیبایی‌شناسی رسمی مارکسیستی می‌پردازد، بنابراین این کتاب، با توجه به این‌که منابع چندانی در زمینه نقادی زیبایی‌شناسی مارکسیستی وجود ندارد، برای دانشجویان و علاقه‌مندان فلسفه هنر و هنر بسیار مهم است. البته نقد برلین، نقدی کاملا منصفانه است. 

در ایران کتاب پرطرفدار دیگری در نقد مارکسیسم و زندگی کمونیستی نیز ترجمه و منتشر شده است. این کتاب «بازگشت از شوروی» آندره ژید، نویسنده مشهور فرانسوی است.  ژید در سال 1936 به روسیه که آن روزها اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی نام داشت، سفر کرد و پس از بازگشت به فرانسه سفرنامه انتقادی خود را نوشت. 

آندره ژید که خود عضو حزب کمونیست فرانسه بود، پس از سفر  به شوروی از این حزب کناره‌گیری کرد. نقد ژید در این کتاب صرفا نقد به امور جاری زندگی مردم و البته اهل قلم جامعه شوروی بود، اما نقد برلین در کتاب «ذهن روسی در نظام شوروی» نقد مبانی تفکر مارکسیستی است. 

برلین در مقالات و نوشتارهای این کتاب به خوبی ادبیات و هنر روسیه در زمان استالین و تاثیر استبداد ادبی و هنری او بر نویسندگان و هنرمندان روسی را بررسی و تحلیل کرده است. 

برای بسیاری از مخاطبان ادبیات و هنر جدی روسی (از جمله راقم این سطور) این سوال مدام مطرح بوده و هست که چرا ادبیات و هنر غنی روسی در پیش و اوایل انقلاب اکتبر 1917، با نویسندگان مطرح و جاویدانی چون لرمانتف، پوشکین و تالستوی، در مسیر خود به نویسندگانی چون «میخاییل شولوخوف»، «چنگیز آیتماتوف» و «گریگوری باکلانوف» با آثار سطحی و پیش‌پا افتاده‌ای چون «دن‌آرام» و «نوزده ساله‌گان جاویدان» می‌رسد؟ 

حتی نویسنده‌ای چون ماکسیم گورکی، که دو دوران پیش و پس از انقلاب را تجربه کرد و تنها نویسنده باقیمانده از دوران درخشان ادبیات روسی در پیش از انقلاب بود، آثارش پس از به قدرت رسیدن استالین، نسبت به آثار قبلی‌اش، نزول آشکاری دارد؛ و حتی تعجب برانگیز که چرا نویسنده‌ای چون او بر «رئالیسم سوسیالیستی» که تنها سبک رسمی ادبی در روسیه بود و حکومت سرسختانه و مستبدانه از آن دفاع می‌کرد، صحه گذاشت؟ برلین به این مساله در فصل نخست با عنوان «هنر روسیه در دوره استالین» اشاره کرده و به طور مشخص در صفحه 60 کتاب به این تایید گورکی و نقد آن می‌پردازد. 

انواع هنرها در روسیه‌ نیز پس از به قدرت رسیدن استالین، به وضعیت بغرنجی دچار شدند. در هنر تئاتر دولت به هنرمندان مشهور و خلاقی چون «میرهولد» و «واختانگوف» اجازه کار نداد. شاخص‌ترین هنرمند موسیقیدان این دوره نیز «دیمیتری شوستاکوویچ» است که آثار استالینی‌اش ارزش چندانی ندارد. 

سینماگران برجسته‌ای چون «سرگی آیزنشتاین» و «الکساندر داوژنکو» با آثار درخشانی چون «رزمناو پوتمکین»، «10 روزی که دنیا را تکان داد»، «زمین» و «مردی با دوربین فیلمبرداری» نیز با آن‌که معتقد و وفادار به انقلاب بودند، پس از به قدرت رسیدن استالین، اجازه ساخت فیلم‌ با تفکر خود را پیدا نکردند. 

همچنین وضعیتی اسفباری که استالین بر هنرمندان طراح و معماری چون «ولادیمیر تاتلین» و آوانگاردهای هنرهای تجسمی چون واسیلی کاندینسکی و البته پیروان و بنیانگذاران نحله فلسفی و ادبی «ساخت‌گرایی» چون رومن یاکوبسون، یوری تینیانوف و ویکتور اشکولوفسکی، تحمیل کرد؛ نیازی به بازگویی مجدد ندارد.

برلین با تقسیم‌بندی دوره‌های ادبی معاصر روسیه، به سه دوره «1900 تا 1928»، «1928 تا 1937» و «1937 به بعد» به تحلیل این نزول می‌پردازد. برلین چون خودش نیز اصلیتی روسی داشت، بسیار علاقه‌مند و پیگیر ادبیات و هنر روس بود. به همین دلیل از طریق کار در سفارت‌خانه انگلستان، بارها به شوروی سفر کرد و در خلال آن دیدارهای بسیاری نیز با ادیبان و هنرمندان مشهور داشت. 

مشاهدات برلین و شرح دیدارهایش با اهالی ادب و هنر روسی، نکات حیرت‌آوری را برای مخاطب روشن می‌کند. به عنوان مثال در فصل چهار کتاب با نام «گفت‌وگوهایی با آخماتووا و پاسترناک» در ابتدای مطلب درباره چرایی سفر خود در سال 1945 بیان می‌کند که به جز مسایل کاری، بسیار علاقه‌مند بود تا از وضعیت ادبیات و هنر روسیه آگاه شود. این جریان نشان می‌دهد که استالین آنقدر فضای بسته و خفقان رعب‌آوری به وجود آورده بود که هیچ خبری از کشور بیرون نمی‌رفت. 

در همین فصل برلین از دیدار خود با «آیزنشتاین» بسیار افسرده یاد می‌کند و دلیل این افسردگی هم تقبیح استالین از نسخه اصلی فیلم «ایوان مخوف» بود. این رویدادها و نقل این مسایل و مشکلات پیشتر در هیچ کتاب دیگری منتشر نشده بود. 

در مجموع باید بیان کرد که «ذهن روسی در نظام شوروی» یک دایرةالمعارف کامل تحلیلی از وضعیت روشنفکری، ادبیات و هنر روسیه در دوران استبداد استالین است. برلین در مقام یک منتقد و اندیشمندی که بر مساله آزادی بسیار تفکر کرده، در این کتاب به روشنگری از وضعیت روسیه استالین دست زده است. 

در پایان باید از ترجمه روان و خوانای رضا رضایی نیز یاد کرد. پانویس‌های او در کتاب به روشن شدن بسیاری از مفاهیم و موضوعات برای مخاطبان کمک می‌کند. همچنین باید از چاپ مناسب و بدون غلط ویراستاری و تایپی کتاب نیز یاد کرد. 

«ذهن روسی در نظام شوروی» با عنوان دوم «فرهنگ روسیه در دوره کمونیسم» نوشته آیزایا برلین و ترجمه رضا رضایی با شمارگان هزار و 100 نسخه، 415 صفحه و بهای 18 هزار و 500 تومان از سوی نشر ماهی روانه کتابفروشی‌ها شده است.

تاکنون آثاری چون «آزادی و خیانت به آزادی»، «سرشت تلخ بشر»، «مجوس شمال»، «کارل مارکس» و چند کتاب دیگر از آثار ترجمه شده برلین به فارسی است.