سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): دکتر الهام ملک‌زاده، مولف کتاب «نوای تاریخ» در مراسم رونمایی از این کتاب که همزمان با یکصدمین زادروز استاد فقید و چهره ماندگار رشته تاریخ در ایران، دکتر عبدالحسین نوایی برگزار شد؛ گفت: وقتی سخن از رونمایی کتاب «نوای تاریخ» و برگزاری یادنامه‌ای به این منظور به میان آمد، با دکتر یگانه شکیب به این نتیجه رسیدیم که این کار را فراتر از جلسه رونمایی یک اثر جدید، دستمایه یادآوری خصال علمی و تاریخ‌نگری و تاریخ‌نگاری دکتر قرار دهیم. از این رو، روز میلاد استاد که با یکصدمین سال تولد وی مقارن بود، انتخاب شد و چنان که گذشت با هماهنگی دکتر صادق حیدری‌نیا، مدیر مسئول انتشارات نگارستان اندیشه چنین برنامه ارزشمند و فرخنده‌ای در یکی از داغ‌ترین و در عین حال سخت‌ترین روزهای تابستان 1402 رقم خورد.

وی افزود: با توجه به فرصتی که خداوند شامل حال من کرد و قریب ده سال توانستم به عنوان دستیار وی، شاگردی کنم و بیاموزم مانند آنچه که یک کودک از مادر خود می‌آموزد تا راه رفتن را بلد شود. تجربه شاگردی استاد نیز راه رفتن در مسیر پژوهش‌های تاریخی را برایم ممکن و لذتبخش کرد. از این رو اجازه می‌خواهم با توجه به تنوع مطالبی که در مجموعه آثار دکتر نوایی و از جمله مجموعه حاضر ارائه شده است، تاریخ‌نگاری و تاریخ‌نگری دکتر عبدالحسین نوایی را از منظر خودم عرض کنم.

ملک‌زاده بیان کرد: از اوان انقلاب مشروطه که شماری از ادیبان و دانشوران ایرانی با ایران‌شناسان اروپایی آشنا شدند و باب مراوده و مکاتبه بین آنها گشوده شد، کسانی از جمله علامه محمد قزوینی، سیدحسن تقی‌زاده، محمدعلی فروغی و... روش‌های نوین پژوهش‌های ادبی و تاریخ‌نویسی و تصحیح انتقادی متون گذشته را آموختند و در ایران رواج دادند. به این ترتیب نسلی از ادیبان تاریخ‌نویس در عرصه فرهنگ ایران ظاهر شدند که یکی از شاخص‌ترین و برجسته‌ترین آنان، شادروان عباس اقبال بود که افزون بر خدمات فراوانش، موفق به تربیت تاریخ‌گری به نام عبدالحسین نوایی شد.

وی در ادامه گفت: توجه دکتر نوایی به فخرالدین عراقی و نوشتن رساله دکتری‌اش درباره وی، از این رو بود که عراقی صوفی بسیار پرشور و تندرویی محسوب می‌شد که نوایی او را دوست می‌داشت و به اقتضای جوانی، از تندروی و هنگامه‌گری او لذت می‌برد. نوایی همواره بر آن بود که بر دانش و آگاهی خود بیفزاید و به درس‌های دانشگاه بسنده نکند. به همین دلیل هنگامی‌که در پاریس بود، روزهای متعددی را در کتابخانه ملی پاریس گذراند و از ساعت ده صبح تا پنج بعدازظهر مطالعه می‌کرد. پیش از آن نیز وقتی به دعوت عباس اقبال، که استادش در دانشسرای عالی بود به مجله یادگار رفت، همین شیوه را پیش گرفته بود و مرتب می‌خواند و می‌نوشت.

ملک‌زاده بیان کرد: عباس اقبال از سردمداران همان نسل زوال‌یافته ادیبان بود که به تاریخ‌گری روی آورده بودند، بی آنکه از پژوهش‌های ادبی و تفحص و کاوش در دیوان شاعران سده‌های گذشته دست شویند. عبدالحسین نوایی نیز از بقیه‌السیف ادیبان تاریخ‌گر بود، در کنار تصحیح تاریخ آل مظفر و نوشتن وقایع مربوط به فتح تهران، دیوان محتشم کاشانی را نیز تصحیح کرد و به چاپ رساند. عباس اقبال، در دانشسرای عالی به فراست معلمی، استعداد و علاقه شاگرد خود را به تاریخ دریافته بود و برای همین وقتی در سال 1323، مجله یادگار را بنیان نهاد از دانشجوی ممتاز خود خواست تا در آن مجله با وی همکاری کند.

وی در ادامه گفت: نوایی به جز مجله یادگار و اطلاعات ماهانه، یک چند در مجله توشه که خود آن را پایه‌گذاری کرده بود، قلم زد و مقالاتی از او در ماهنامه یغما به چاپ رسید. حدود یک سال هم مدیریت ماهنامه فرهنگ را که وزارت فرهنگ منتشر می‌کرد به عهده گرفت و با کسانی چون هوشنگ اعلم، مهدی اخوان ثالث، محمد زهری، جلال آل‌احمد و علی جواهرکلام همکاری کرد. مجله گوهر و دیگر مجلات علمی و ادبی را نیز از نوشته‌های خود بی‌نصیب نمی‌گذاشت. دکتر نوایی افزون بر عباس اقبال، از درس استادان بنام و برجسته آن روزگار از جمله بدیع‌الزمان فروزانفر، میرزا عبدالعظیم خان قریب و احمد بهمنیار بهره‌ها برد.

مولف کتاب «نوای تاریخ» افزود: نگاه تاریخی دکتر نوایی به قاجاریه، خلاف اعتقاد رسمی و غالب است. او آنها را بدمطلق و خائن به ملک و ملت نمی‌دانست و معتقد بود، هر رویداد تاریخی را باید در ظرف زمانی و مکانی خود نسنجیده و افراد را در زمان خودشان دید و با معیارهای همان روزگار درباره آنان داوری کرد. او تاکید می‌کرد، هرگز نباید با ملاک‌ها و ارزش‌های کنونی کسانی را که مثلا در دو سه سده پیش می‌زیستند، محاکمه کرد و حکم صادر کرد.

دکتر نوایی نمی‌گفت قاجاریه مردانی بزرگ و نام‌آور بودند، اما معتقد بود آنان افراد نادرست و خائن نبودند و در میان آنان فقط دو سه نفری را می‌توان یافت که به کشور خود خیانت کردند. بقیه می‌خواستند مملکت خویش را حفظ کنند، اما به سبب نادانی و ناآگاهی و ناآشنایی با دانش اروپاییان در مسائل مربوط به روابط ایران با کشورهای اروپایی  و نشناختن استعمار و مطامع قدرت‌های اروپایی، اشتباهاتی کردند و ناخواسته آسیب‌هایی به ایران و ایرانی وارد کردند.

وی با اشاره به کتاب «نوای تاریخ» بیان کرد: امید است این مجموعه که مشحون از نکته‌های بدیعی است که خواننده را به یاد گذشته می‌اندازد و درباره آینده این سرزمین به اندیشه وامی‌دارد، به کار دوستداران تاریخ ایران بیاید و دانشجویان تاریخ نیز تاریخ‌نگری را از آن بیاموزند.

سلوک نوایی روشنگر راه پژوهندگان راستین تاریخ ایران باشد

در ادامه این مراسم دکتر صفورا برومند، عضو هیئت علمی پژوهشکده تاریخ ایران پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگی و از دانشجویان شادروان عبدالحسین نوايی، به پیشینه آشنایی وی از سی و دو سال پیش پرداخت و گفت: مجموعه دو جلدی «ایران و جهان» اثر استاد نوایی و کتابی ارزشمند از استاد شادوران دکتر عبدالهادی حائری، روشنگر مسیر پژوهشی استاد در حوزه فعالیت میسیونرها در ایران بوده است.

 وی با اشاره به بخشی از خاطرات دوران دانشجویی و نگارش پایان‌نامه در محضر استاد نوایی، افزود: تسلط استاد بر ادبیات و نکته‌سنجی، ويژگی بود که کلاس درس او را به دایره‌المعارفی از اطلاعات ارزشمند و موثق تبدیل می‌کرد. در واقع، موضوع بحث زنده‌یاد نوایی، به بیان صرف رخداد تاریخی محدود نمی‌شد و به خلق semiosphere یا سپهر نشانه‌ای مرتبط با آن رخداد در ذهن دانشجویان منجر می‌شد. این سپهر نشانه‌ای در کلام استاد، در قالب پرداختن به مباحثی بین‌رشته‌ای شکل می‌گرفت.

بدین‌ترتیب، گاه جغرافیای تاریخی به مبحثی برای تبیین زمینه‌های یک رخداد یا شکل‌گیری شخصیتی تاریخی تبدیل می‌شد و گاه علل برخی مباحث در تاریخ مناسبات خارجی ایران، از منظر جامعه‌شناسی تاریخی مدنظر قرار می‌گرفت. آنچه در کلاس‌های پربار زنده‌یاد نوایی درخصوص روابط خارجی ایران مطرح شد، یا در مجموعه «ایران و جهان» گرد آمده، برگرفته از چنین رویکردی است.

برومند سپس در تبیین ويژگی مجموعه سه جلدی «ایران و جهان» بیان کرد: مخاطبان این مجموعه در هر سطح از میزان اطلاع نسبت به تاریخ ایران، به سهولت با چرایی و چگونگی روند ارتباط ایران و جهان طی هفت قرن آشنا می‌شوند.

عضو هیئت علمی پژوهشکده تاریخ ایران در ادامه گفت: برخورداری از قلمی شیوا و فارغ از هر گونه پیچیدگی نگارشی و بیان مغلق، از ویژگی‌های شیوه نگارش استاد نوایی است. همچنین صراحت کلام، واقع‌بینی، دوری از اغراق و پیشداوری، تسلط بر منابع دست اول، ارائه تحلیل‌های مبتنی بر نشانه‌ها و شواهد مستدل، استفاده از اشعار و ضرب‌المثل‌ها برای تشریح مباحث تاریخی از ویژگی‌های شیوه تدریس به شمار می‌رفت.

صفورا برومند افزود: به عنوان عضوی از پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، خرسندم که طی سال‌های ۱۳۹۰، ۱۳۹۳ و ۱۳۹۸ در این مرکز علمی، مراسمی برای بزرگداشت استاد عبدالحسین نوایی برگزار شد. همچنین باور دارم که دانش‌آموختگان وی همواره به عنوان آخرین نسلی که محضر طلایه‌داران پژوهش و آموزش دانشگاهی در حوزه دانش تاریخ از جمله ایشان، شادروانان دکتر محمد ابراهیم باستانی پاریزی و دکتر احسان اشراقی را درک کردند، بر این امر مباهات می‌ورزند و امیدوارم که سلوک، آموزه‌های اخلاقی و علمی ایشان همواره روشنگر راه پژوهندگان راستین تاریخ ایران باشد.

عبدالحسین نوایی می‌گفت ایران خانه همه ایرانیان است

در ادامه این آئین بزرگداشت نیلوفر کسری، پژوهشگر تاریخ گفت: آشنایی من با زنده‌یاد عبدالحسین نوایی به دوره تحصیل من در دوره کارشناسی ارشد برمی‌گردد. استاد نقش بسیار موثری در زندگی من ایفا کرد. زنده‌یاد نوایی به ادبیات فارسی تسلط زیادی داشت و تاریخ را بین‌رشته‌ای می‌دید. او از علم جغرافیا و جامعه‌شناسی در بررسی‌های خود بهره می‌برد. تاریخ را علی و معلولی می‌دید.

وی افزود: نوایی معتقد بود مورخ تاریخ باید به کل تاریخ مسلط باشد و بعد به نوشتن در یک دوره بپردازد، چون زندگی ما در چنبره تاریخ معاصر قرار گرفته است. مورخ با بررسی آن می‌تواند راه درست را به دیگران نشان بدهد. اساس کار را از دوره قاجاریه به بعد قرار می‌داد.

کسری بیان کرد: اعتقاد داشت رجال و دولتمردان ایرانی هرگز مورد بررسی واقعی قرار نگرفته‌اند. شیوه تدریس وی بر پایه پرسش و پاسخ بنا شده بود. در پایان کلاس نیز پرسش‌هایی را بیان می‌کرد که دانشجویان موظف به پاسخگویی بودند. همه دانشجویان اجازه استفاده از کتابخانه پربار استاد را داشتند. بسیار دلسوز بود، گرچه زبان تند و تیزی داشت اما با صبر و حوصله به تعلیم دانشجویان می‌پرداخت. معتقد بود باید مورخ ذهن خود را از حوادث خالی کند، سپس به سراغ دوره مورد بررسی برود.

وی در ادامه گفت: زنده‌یاد نوایی معتقد بود متن باید ساده و روان باشد. باید برای عموم مردم نوشته شود و از ارجاعات درون‌متنی پرهیز می‌کرد و معتقد بود ارجاع درون‌متنی سبب تشویش ذهن خوانندگان می‌شود. بسیار سخت‌کوش و فعال بود. از سستی آزرده‌خاطر می‌شد. از پیچ و تاب دادن وقایع تاریخی برآشفته می‌شد. حافظه بسیار قوی داشت. از نظر وی ایران خانه همه ایرانیان بود و همه ایرانیان موظف بودند که در تعالی آن بکوشند. عقاید خود را صریح بیان می‌کرد و می‌‌گفت؛ وظیفه من این است که از مشکلات بزرگ در آینده جلوگیری کنم.