سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): اغراق نیست اگر گفته شود که همه محرم در «عاشورا» خلاصه شده یا اینکه این روز عصاره واقعۀ کربلاست؛ چون عاشورا همه پیام‌ها و تصویرهای قیام سالار شهدا و آزادگی و حریت شهدای کربلا و یاران امام حسین (ع) را در خود جای داده است. این روز چنان سترگ و عظیم است که غم هم در آن معنای دیگری دارد.  

اهالی جنوب در این روز، اوج سوگواری خود را به نمایش می‌گذارند. آن‌ها تا خود صبح بیدارند و با عزاداری برای امام حسین (ع)  شب‌زنده‌داری کرده و غرق در ماتم، مخلصانه نوحه‌های جانکاهی را بر لب جاری می‌کنند و بر سر و سینه خود می‌زنند. شب و روز «عاشورا» در فرهنگ و ادبیات عامه مردم بوشهر چنان عمیق است که برای هر لحظه آن هنگامه و آیینی دارند؛ آیین‌هایی که در عین داشتن محتوا و فرم‌های منحصربه‌فرد، از جلوه‌های بصری کم‌نظیری برخوردارند و هر ببینده‌ای را متأثر و میخکوب خود می‌کنند.

«عاشورا» نزد این مردمان بسیار مقدس و محترم است تا آنجا که در این پهنه باورخیز، خندیدن هم ناشایست است. در این شب هر کاری که نشانی از شادی در آن است، از سوی اهالی بوشهر مطرود و ناخوشایند است. آن‌ها سراسر این شب و روز بعد را فقط به سوگواری می‌پردازند.

در این سوگواری نقش آیین‌ها بسیار برجسته و ژرف است. آیین‌هایی که اهالی جنوب در طول گذر زمان، تمام تلاش خود را به کار بسته‌اند تا اصالت آن‌ها را از هر نوآوری اشتباه و بدعتی به‌دور نگه دارند. یک پژوهشگر ادبیات نمایشی و آیین‌های مذهبی در این باره بر این عقیده است که «مردم حافظان این آیین‌ها هستند. حضور پررنگ و تاثیرگذار مردم در این مراسم‌ سوگواری، از تحریف و بیراهه رفتن این آیین‌های اصیل جلوگیری می‌کند.»

محمد مظفری، روزنامه‌نگار، نویسنده و پژوهشگر حوزه ادبیات نمایشی و آیین‌های مذهبی جنوب است که با کندوکاو و غور در بارورهای مردم این منطقه و انتشار آثاری در این زمینه، سهم بسزایی را در مکتوب کردن بخشی از آیین‌های مذهبی و نمایشی استان بوشهر ایفا کرده است.

«بوشهر سرزمین آیین و مراسم» اثری است که وی در آن به بررسی جنبه‌های نمایشی آیین‌های استان بوشهر پرداخته است. او در این کتاب، به مهم‌ترین آیین‌های عزاداری مردم بوشهر به‌ویژه در قسمت شمالی این استان در شب و روز «عاشورا» پرداخته است.

با توجه به حضور و نمود پررنگ آیین‌ها در این شب تاریخی و دراماتیک، با محمد مظفری در خصوص مهم‌ترین آیین‌هایی که در این مناسبت از سوی مردم بوشهر از گذشته تا امروز اجرا می‌شود، به گفت‌وگو نشستیم.

-از دید شما چرا در بوشهر رد پای آیین‌ها این‌چنین پررنگ و تأثیرگذار است تا جایی که شما نام یکی از آثار پژوهشی خود را در حوزه آیین‌ها «بوشهر سرزمین آیین و مراسم» گذاشته‌اید؟

عوامل متعددی در پدیدار شدن آیین‌ها در بوشهر نقش دارند که از جمله آن‌ها می‌توان به اقلیم خاص جنوب، زیست ساده اما مملو از موتیف‌های دینی و مذهبی و ریشه‌های اعتقادی قوی و از همه‌ مهم‌تر دیرینگی تاریخ و فرهنگ غنی و اندیشمندی مردمان این خطه اشاره کرد.

آیین‌هایی که هم از بُعد نمایشی و هم از فحوای پرمایه‌ای برخوردارند تا جایی که شما در آیین‌های عزداری این استان با آیین‌هایی مواجه می‌شوید که ضمن اینکه با ماهیت و موتیف‌های دینی پیوند عمیقی دارد، دارای فرم هستند؛ فرم‌هایی که حتی گذر زمان هم نتوانسته در ظاهر این آیین‌های خدشه‌ای وارد کند. این یعنی اینکه آیین‌های مذهبی بوشهری هم اصالت دارند و هم ماندگاری و هرگز نمی‌توان برای آن تاریخ مصرف قائل شد.

-شما بر این باورید که آیین‌های عزاداری بوشهری تاریخ مصرف ندارند؛ این یعنی اینکه این آیین‌ها با بدعت‌ها سازگاری ندارند. این در حالی است که برخی بر این باورند که بخشی از آیین‌های عزاداری در بوشهر در خطر بدعت‌گذاری یا به بیراهه رفتن است؛ شما چقدر با این نظر موافقید؟

با این نظر موافق نیستم؛ چون حضور پررنگ و تاثیر‌گذار مردم در مراسم عزاداری، از تحریف و بیراهه رفتن این آیین‌ها جلوگیری می‌کند. به عقیده من، مردم محافظان اصلی این آیین‌ها هستند. گواه این ادعا هم این است که شما امروز در بسیاری از روستاها و شهرهای استان بوشهر می‌بینید که بسیاری از آیین‌ها شکل و فرم خود را از دست نداده و همچنان به شکل سنتی خود برگزار می‌شوند.

البته هیچ سنتی بدون نگاه به آینده نمی‌تواند زنده بماند. منکر این نیستم که بسیاری از آیین‌های عزاداری بوشهری در گذر زمان به‌روز شده‌اند؛ ولی به بیراهه نرفته‌اند. خوشبختانه مردم بوشهر به جد در این راستا تلاش می‌کنند و مراقب هستند که در به‌روزرسانی آیین‌های خود دچار لغزش یا بدعت نشوند. بی‌شک اگر اهتمام و دغدغه مردم و دست‌اندرکاران مراسم عزاداری امام حسین (ع) در حفظ اصالت این آیین‌ها نبود، این آیین‌ها هم مانند بسیاری از سنن دیگر مشمول زمان و فراموش شده یا در شکل اجرای آن تغییراتی ایجاد می‌شد که دیگر برای مردم جذابیت نداشتند.

طبیعی است وقتی از آیین‌ها و سنت‌هایمان غافل شویم؛ خطر بدعت و به بی‌راهه رفتن در کمین آن‌هاست. این‌جا ضروری است که سنت‌هایمان را ثبت و ضبط کنیم تا در مسیر انتقال به نسل‌های بعدی دچار نقصان نشوند.

-در کنار اهتمام مردمی در حفظ اصالت این آیین‌ها از بند بدعت‌ها، چه عوامل دیگری موجب خاص شدن این مراسم شده است؟

از دید من، چیزی که آیین‌های سوگواری بوشهری‌ها را خاص کرده، این است که برای همه قشرهای جامعه در ساعات مختلف، آیین عزاداری و سوگواری وجود دارد. مخاطب هر آیین هم قشر خاصی از جمعیت هر محله یا شهر است. شما ببینید در بوشهر، 10 شب اول ماه محرم که اصلی‌ترین شب‌های عزاداری است، مراسم ساعتی بعد از نماز مغرب و عشا شروع می‌شود و تا نیمه‌شب ادامه پیدا می‌کند. این مراسم معمولا با ذکرخوانی شروع می‌شود. در ذکرخوانی معمولا افراد مسن و خردسال حضور دارند تا اشعار و نوحه‌ها و ذکر‌ها را به‌صورت گروهی بخوانند. در نوحه پامنبری هم خردسالان و نوجوانان در کنار افراد مسن حضور پررنگی دارند تا در جواب نوحه‌خوان به‌صورت گروهی جواب دهند.

اما با آغاز روضه‌خوانی تقریبا همۀ قشرها از خردسال گرفته تا پیر و مسن در مراسم حاضر می‌شوند. بعد از روضه خوانی آیین سنج و دمام آغاز می‌شود که معمولا میدان‌دار این مراسم جوانان و میانسالان هستند. سپس مراسم سینه‌زنی ابتدا با حضور خردسالان و افراد مسن‌تر آغاز می‌شود؛ ولی مراسم در ادامه با حضور جوان‌ترها جان می‌گیرد. وقتی سینه‌زنی به بر حیدری یا یزله می‌رسد، همه در آن مشارکت دارند از پیر غلامان گرفته تا خردسالان.

در این منطقه، زنان نیز آیین‌های منحصربه‌فردی دارند که به‌صورت جداگانه و مستقل از مراسم مردانه برگزار می‌شود. مثل مختک‌ علی‌اصغر یا عزای سراپایی. همین تنوع آیین‌ها و دسته‌بندی زمانی و مکانی آن باعث شده که همه قشرها خود را به نوعی شریک و بانی مراسم عزاداری حسینی بدانند. بنابراین از دید من آنچه موجب خاص شدن آیین‌های عزاداری بوشهری شده، مردم‌محور بودن این آیین‌هاست.
 

-خاص‌ترین و اصیل‌ترین آیین‌های عزاداری که همچنان در این منطقه اجرا می‌شوند، کدامند؟

به جرأت می‌توان گفت همه آیین‌های عزاداری استان بوشهر خاص هستند حتی آیین‌هایی که شبیه‌شان در نقاط دیگر نیز اجرا می‌شود؛ اما از دید من، «سنج و دمام» خاص‌ترین و بی‌نظیرترین آیین عزاداری بوشهری است که خاستگاهش بوشهر است و بعدها در استان‌های جنوبی و مرکزی کشور هم گسترش یافته و هم‌اکنون در کل کشور اجرا می‌شود.

از دیگر آیین‌های منحصربه‌فرد بوشهری می‌توان به سینه‌زنی سنتی اشاره کرد که منحصر‌به‌فردترین آیین سینه‌زنی در دنیاست؛ آیینی که پیش‌درآمد، مقدمه، متن، اوج و موخره دارد. شکل دایره‌وار آن برگرفته از آیین‌های ایران باستان است و ضرباهنگ و ملودی‌هایش برگرفته از اقلیم و جغرافیای بوشهر و خلیج‌فارس، اشعار و نوحه‌هایش ریشه در تاریخ و مقتل‌ها دارد و شکل و اجرایش نمایشی منحصربه‌فرد است.

«بُرحیدری» یا «ایا مظلوم و یزله» شکل پرتال سینه‌زنی سنتی بوشهر است. شور و حرکت مهم‌ترین ویژگی این سبک سینه‌زنی است. همچنین شوره و عزای سرپایی زنان بوشهری نیز خاص‌ترین عزاداری زنانه در ایران است. مرثیه و چاووشی‌خوانی بوشهری هم آیینی منحصربه‌فرد و پرمخاطب است. افزون بر این‌ها، آیین «صبح روسیاه» شورانگیزن‌ترین آیین عزاداری ایرانی‌هاست که سحرگاه شب عاشورا از سوی بوشهری‌ها اجرا می‌شود. «مختک و تویت‌گردانی»، «حجله قاسم» و... از دیگر آیین‌های خاصی است که بوشهر خاستگاه آنان است.

-آیین‌های عزاداری مردم بوشهر در ایام محرم بسیار متنوع است که برخی از آن‌ها در طول دهه اول محرم و برخی هم فقط در شب عاشورا اجرا می‌شود، از دید شما مهم‌ترین آیینی که در شب محرم برگزار می‌شود، کدام است؟

در این شب آیین‌های متنوعی اجرا می‌شود که برخی از آن‌ها مشترکند با شب‌های دیگر دهه اول محرم، مثل سینه‌زنی که البته در شب عاشورا با نوحه‌هایی که در وصف امام حسین (ع) و در رثای شهادت ایشان خوانده می‌شود یا مراسم سنج و دمام، زنجیرزنی، عزای سراپایی زنان، مختک علی‌اصغر، تویت‌گردانی، علم‌گردانی و... از دیگر آیین‌هایی است که در این شب برگزار می‌شود؛ ولی شاید خاص‌ترین مراسمی که در این شب برگزار می‌شود، مراسم صبح روسیاه یا شب‌زنده‌داری است که اهالی بوشهر در شب عاشورا تا صبح در حسینه‌ها و مساجد به سینه‌زنی و نوحه‌خوانی و شروه‌خوانی می‌پردازند.

 

در این شب، از کوچک و بزرگ به عزاداری می‌پردازند تا سپیده صبح سر بزند. مشهورترین نوحه‌ای که در این شب خوانده می‌شود، این نوحه است: «ای صبحدم یک دم مدم/ یک امشبی بهر خدا/ تا حسین کشته نگردد/ در زمین کربلا». حضور زنان در مراسم صبحدم نسبت به مردان بیشتر و پررنگ‌تر است.

-همن‌طور که در خلال گفته‌هایتان اشاره کردید، زنان در استان بوشهر همزمان با شب «عاشورا» آیینی به نام «تویت‌گردانی» دارند که شکل دیگری از آیین مختک‌گردانی است؛ این آیین امروزه بیشتر در کدام شهر استان و به چه شکلی اجرا می‌شود؟
 
تویت گردانی در همه شهرهای استان معمولا اجرا می‌شود. از هفتم محرم، بدنۀ تویت را که از سال‌ها پیش ساخته شده و به اندازۀ تخت کودک 4 یا 5 ساله و دارای پایه‌ای 50 سانتی‌متری و بدون کف است، از سوی فردی که هر ساله مأمور بستن و آراستن آن است، آماده می‌شود. در شب دهم عاشورا، زنان محله در همان خانه‌ای که تویت ساخته شده، جمع می‌شوند و شروع به عزاداری و خواندن لالایی علی اصغر (ع) می‌کنند و گاه به دور تویت (مختک) سینه می‌زنند.

در عصر عاشورا تویت را در گوشۀ میدان بزرگ محله یا میدان تعزیه قرار می‌دهند. دو نفر در دو طرف تویت قرار می‌گیرند، زنان بچه‌داری که از نواحی دیگر بدان محل آمده و نذر کرده‌اند، به نوبت اطفال خود را از داخل تویت رد می‌کنند. زنان نوزدان را به دست دو نفری که در دو سوی تویت ایستاده‌اند، می‌دهند و آن دو نفر، بچه‌ها را از وسط تویت (زیر طاق آن) عبور داده و با دست به دست کردن آن‌ها، این نوحه را که زبان حال مادر علی اصغر را روایت می‌کند، می‌خوانند: «لایی لایی طفل معصوم صغیرم لایی لایی/ لایی لایی طفلک ناخورده شیرم لایی لایی...»

افزون بر نمایش تویت در عصر عاشورا در میدان تعزیه یا محل، در صبح روز عاشورا، عده‌ای همراه با مراسمی که در صبح همان روز برگزار می‌شود، به در خانه‌های اهالی محل می‌روند و نذورات را جمع‌آوری می‌کنند. آن‌ها تویت را با خود خانه به خانه می‌گردانند. در این موقع زنان، کودکان خود را به دست تویت‌گردان‌ها می‌دهند تا بچه‌هایشان را از آن رد کننرد. بعد از رد کردن بچه‌ها از تویت، مادران مبلغی پول به مسئول تویت می‌دهند. او وظیفه دارد این پول‌ها را به بانی مسجد بدهد تا به مصارف مسجد و مراسم عزاداری حسینی برسد.
 

-آیا غیر از این آیین‌، آیین یا رسم دیگری هم وجود دارد که در عاشورا در این استان اجرا شود اما کمتر در رسانه‌ها به آن توجه شده باشد؟

بله، در قسمت شمالی استان بوشهر (بندر ریگ و گناوه)، آیین مذهبی و تعزیه‌گونه‌ای وجود دارد که در میان بومیان به «نعش و کتل» شناخته می‌شود که از مهم‌ترین و برجسته‌ترین آیین‌هایی است که در روز عاشورا اجرا می‌شود؛ البته در ماه صفر و در روز وفات پیامبر اکرم (ص) نیز اجرا می‌شود. دسته‌های عزاداری در این مراسم در روز عاشورا در میدان‌ها یا خیابان‌های مرکزی شهر با استفاده از علم، کُتَل، شمایل، ذوالجنان، تابوت شهداء کربلا و کاروان اسرا، واقعۀ عاشورا و اتفاقات پس از آن را به تصویر می‌کشند.

-آیا در این آیین هم مانند بسیاری از آیین‌های عزاداری در بوشهر، موسیقی نمود دارد؟

بله با توجه به اینکه آیین‌های عزاداری بوشهر اغلب آیین‌هایی هستند که دارای ریتم و موسیقی هستند، طبیعی است در نعش و کتل هم موسیقی نقش و حضور پررنگی دارد. این مراسم که با استفاده از رنگ، لباس و حرکت واقعۀ عاشورا را بازسازی می‌کند، با سنج و دمام شروع می‌شود. سپس سرخوان‌ها و نوحه‌خوان‌های هر دسته به مداحی و خواندن نوحه‌های عاشورایی می‌پردازند. گاهی در این مراسم در کنار سنج و دمام، از سرنا، ترومپ، طبل، مارش و دیگر سازهای مذهبی نیز استفاده می‌شود.

باید به نکته اشاره کنم که آیین نعش و کتل در بوشهر پایه‌گذار و شالودۀ اجرای تعزیه است که کامل‌ترین نمونۀ این آیین همچنان در شهرهای بندرریگ و گناوه اجرا می‌شود.

-چگونه است آیین‌های این‌چنینی در عصر مدرنیته که همه چیز در حال پوست‌انداختن است، همچنان حیات دارند؟

پاسخ روشن است؛ چون این آیین‌ها ریشه در مذهب، تاریخ، فرهنگ و باورهای مردم این منطقه دارد؛ بی‌شک وقتی هر چیزی که جزو پیکره باور مردم باشد، نه تنها پوست نمی‌اندازد، بلکه با اصالت و با قدرت به حیات خود ادامه می‌دهد. این آیین‌ها از جنبه نمایش قوی برخوردارند و هنر نمایش هم یک هنر زنده و همیشه در حرکتی است. طبیعی است حتی در عصر مدرنیته این سنن و آیین‌های مذهبی زنده بمانند و متناسب با زمان به جلو بایند؛ چون در باورها و زیست مردمان جنوب جایگاه محکمی دارند.