به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، نخستین پنل دومین کنفرانس پژوهش‌های نشر، چهارشنبه (۲۲ تیر) با ارائه 6 پژوهش از پژوهشگران در سالن استاد ایرج افشار، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران برگزار شد.
 
در این پنل داریوش مطلبی، دانشیار دانشگاه آزاد اسلامی در پژوهشی با عنوان «پیامدهای الحاق ایران به کنوانسیون‌های بین‌المللی حقوق نشر؛ مبتنی بر سنتزپژوهی» گفت: قوانین حقوق پدیدآورنده چهار هدف عمده را دنبال می‌کند؛ تشویق نویسندگان برای تلاش‌های خلاقانه آن‌ها، فراهم‌سازی دستاورد مادی برای نویسندگی و انتشار، توسعه اکوسیستم یادگیری آموزش و پژوهش و تدبیر قوانین حمایتی در صور بروز اعمال خلاف قانون.
 
وی ادامه داد: این بررسی به نشان می‌دهد که کارهای زیادی در حوزه پیوستن یا نپیوستن ایران به کنوانسیون حقوق نشر انجام شده و نیاز است مطالعه‌ای روی همین کارها انجام شود.
 
مطلبی با بیان  اینکه وقتی از حقوق مولف صحبت می‌کنیم منظور حمایت از ناشر یا مولف اثر با ممانعت از انتشار غیرقانونی آثار است، افزود: وقتی درباره حقوق مادی و معنوی صحبت می‌کنیم جنبه‌های سلبی مساله برایمان پررنگ می‌شود اما جنبه‌های ایجابی حق مولف پررنگ‌تر است.
 
وی همچنین با طرح این موضوع که حق مولف سابقه‌ای طولانی دارد، ادامه داد: از زمانی که نشر به‌صورت صنعت مطرح شد طبیعتاً افرادی هم بودند که از آن به صورت غیر مجاز استفاده کنند و همین امر باعث تدوین قانون‌هایی در این زمینه شد.
 
مطلبی به تصویب اولین قانون رسمی ایران در سال ۱۳۴۸ اشاره کرد و گفت: پس از آن در سال‌های ۵۲ ، ۷۹ و ۸۲ هم قوانینی در این زمینه وضع شد، قانون سال ۴۸ از قوانین پیش‌رو در زمان خود بوده اما همچنان در این حوزه مشکلاتی داریم مثل اینکه آیا باید از آثار غیر ایرانی هم حمایت بکنیم یا نه.
 
به گفته وی، بحث پیوستن ایران به کنوانسیون هم در هاله‌ای از ابهام است، برخی صاحب‌نظران مخالف و برخی دیگر موافق پیوستن ایران هستند و بررسی مطالعات انجام شده نشان می‌دهد، حجم خیلی زیادی از پژوهش‌ها به این مساله پرداخته‌اند و پژوهشگران زیادی به این حوزه توجه داشته‌اند.
 
مطلبی با طرح این موضوع که الحاق ایران به این کنوانسیون در بلندمدت می‌تواند به نفع صنعت نشر ایران باشد، گفت: این موضوع اما در کوتاه‌مدت بخاطر هزینه‌هایی که برای ناشر و خریدار دارد به ضرر صنعت نشر است، بررسی پژوهش‌های انجام شده در این زمینه نشان می‌دهد که این کار در حرفه‌ای شدن صنعت نشر موثر است؛ البته برای الحاق هم باید پیامدهای منفی که کوتاه مدت هستند کنترل شوند.
 
لزوم رعایت حقق معنوی در نشر آثار علمی
دومین مقاله‌ای که در این پنل ارائه شد، به  زهرا شاکری استادیار دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران،‌ اختصاص داشت. وی در مقاله خود با عنوان «التزام به رعایت حق معنوی در نشر آثار علمی» گفت:  در این پژوهش به دنبال این پاسخ بودیم که قلمروی حق معنوی تا کجاست؟ این حق دارای چهار بخش است؛ حق افشای عمومی یا حق، نخستین انتشار اثر است که منحصر به  موأف است، حق  دیگر حق پدری است که تا ابد نام مولف باید بر اثر باقی بماند و هیچکس حق تغییر یا حذف آن را ندارد.
 
وی افزود: حق دیگر حق حرمت و تمامیت اثر است، یعنی هیچکس غیر از مولف حق دخل و تصرف در اثر را ندارد و در نهایت حق پشیمانی و استرداد اثر است که در برخی کشورها مثل فرانسه وجود دارد اما در ایران نیست.
 
شاکری با بیان اینکه این حقوق در طول زندگی و حتی بعد از فوت مولف مورد حمایت قرار می‌گیرد، عنوان کرد: البته در برخی کشورها بعد از مرک تعدیل‌هایی در این حق ایجاد می‌شود.
 
وی در ادامه صحبت‌های خود با طرح این موضوع که آثار برای استفاده مخاطب تولید و منتشر می‌شود اما در درون این استفاده‌خواه ناخواه بخشی از حقوق مولفان نقض نمی‌شود، گفت: به‌عنوان مثال در مواردی که در برخی کتاب‌ها، از آثار دیگر نقل قول می‌شود، مثلا بخشی از اثر مولفی دیگر استفاده می‌شود اما نکته این است که در این نقل قول باید حق معنوی مولف را رعایت کنیم؛ بنا بر این حتی اگر حقوق مادی تا حد اندکی نقض شود اما حق معنوی را باید رعایت کنیم.
 
به گفته وی، یکی از اصول حاکم بر استثنائات حق مادی این است که حق معنوی را رعایت کنیم، در کنوانسیون برن تاکید شده که تغییرات در اثر مولف اگر به حیثیت اثر لطمه نزند مجاز است اما در قانون ما این امر مطلقاً ممنوع است.
 
شاکری تاکید کرد: نظام مالکیت ادبی در ایران ایده‌های محض مورد حمایت نیستند و فقط تجلی ایده‌ها مشمول حق مولف می‌شوند، به‌طور کلی نقض یا استفاده از ایده‌ اثر دیگری، جرم تلقی نمی‌شود و مشمول این قانون نیست اما ممکن است مشمول سرقت علمی بشود و از مراجع مربوطه قابلیت پیگیری دارد.
 
رعایت حقوق مادی و حقوق معنوی ناشران در کتابخانه‌ها
سومین مقاله ارائه شده در این پنل «تحلیلی بر کپی‌رایت منابع منتشر شده در کتابخانه‌های ایران» نام داشت که به قلم زینب پاپی، استادیار سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران نوشته شده بود.
 
پاپی در این نشست، با ارائه خلاصه‌ای از مقاله خود، گفت: یکی از مسائل مبتلا به منابعی که در اختیار کتابخانه‌ها قرار داده می‌شود مساله‌ی کپی‌رایت به‌عنوان یکی از دغدغه‌های ناشران است.
 
وی در ادامه با اشاره به دسته‌بندی‌های مختلف منابع، عنوان کرد: در منابع «منتشر شده» مثل پژوهش‌ها و پایان‌نامه‌ها که شامل حق نشر می‌شوند و کتاب‌ها، کتابخانه‌ها از طرق مختلف کتاب‌ها را تهیه و گردآوری می‌کنند و در نهایت به کاربران ارائه می‌کنند.
 
پاپی افزود: پیشنهاد در این مقاله این است که همان ابتدا که گردآوری منابع انجام می‌شود، مساله‌ کپی‌رایت آن نیز در نظر گرفته شود.
 
وی با اشاره به برخی پرسش‌های اصلی این پژوهش، توضیح داد: یکی از پرسش‌ها این است که وضعیت کپی‌رایت منابع منتشر شده در کتابخانه‌های ایران به چه شکل است و مساله دوم ارائه‌ راهکاری به کتابخانه‌ها برای ساماندهی وضعیت منابع است.
 
به گفته پاپی، حقوق مادی و حقوق معنوی ناشران و پدیدآورندگان باید به‌طور کامل در کتابخانه‌ها رعایت شوند، از آنجایی مدت حمایت‌کپی‌رایت از اثر ۵۰ سال پس از مرگ پدیدآور است و درصورتی که وارثی نداشته باشد تبدیل به منابع عمومی می‌شود. برخی منابع در کتابخانه‌ها شامل این قاعده می‌شوند اما به‌دلیل بی‌اطلاعی مانند سایر منابع با آن‌ها برخورد می‌شود.
 
وی با اشاره به بررسی کتابخانه‌های مختلف داخلی و خارجی، نیز عنوان کرد: آیین‌نامه‌های کتابخانه‌های مختلف را بررسی کردم تا با توجه به شرایط کشور خودمان به راهکارهایی برای این مقوله در ایران برسم، یکی دو مورد از راهکارهایی که پیشنهاد کرده‌ام این است که وضعیت حقوق مادی و معنوی هر اثر در اطلاعات منبعی که وارد نرم‌افزار شده است، ذکر شود.
 
پاپی تاکید کرد: باید در هنگام جست‌وجو در پرتال کتابخانه‌ مورد نظر به فرد نشان داده شود، راهکار دیگر ورودی کتابخانه‌ها و فراهم‌آوری منابع کتابخانه‌ها، فرم پیشنهادی ثبت منابع کتابخانه‌ای است که طبق آن وضعیت کپی‌رایت منابع کتابخانه‌ای ثبت شود.
 
بررسی تخلفات پژوهشی در نشر ضروری است
چهارمین ارائه‌دهنده این پنل، مهدی خاقانی اصفهانی، استادیار حقوق جزا و جرم‌شناسی پژوهشکده تحقیق و توسعه علوم‌انسانی «سمت» بود، وی با ارائه‌ مقاله‌ای با عنوان بررسی اشکالات «قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی» و «دستورالعمل نحوه بررسی تخلفات پژوهشی» در سخنانی، گفت: بعد از گذشت سالیان دراز از وضع قوانین مرتبط در حوزه‌ حمایت از حق مولف، انتظار می‌رفت که بعد از ۵۰ سال قوانین با عیوب کمتری تدوین شوند اما در قالب نقد به این قانون و دستورالعمل نکاتی را بیان می‌کنم.
 
وی ادامه داد: چرخش‌های تیز در قوانین این حوزه موجب آشفتگی ذهن مولفان و پژوهشگران خواهد بود، در قانون پیشگیری و مقابله با تقلب... که تمرکز آن بر پیشگیری و مقابله با تقلب در تالبف پایانه‌نامه‌های ارشد و دکتری است، نارسایی‌هایی وجود داد که برخی ایرادات آن را عرض می‌کنم.
 
خاقانی با بیان اینکه برای مثال استثنائاتی در ماده ۵ این قانون وجود دارد که بسیار گسترده است و انواع ویرایش‌ها را از شمول تقلب مستثنی کرده است، عنوان کرد: وقتی قانونگذار می‌گوید ویرایش استثناست و مصداق تقلب نیست بسیاری از موسسات روبروی دانشگاه که پایان‌نامه می‌فروشند مدعی می‌شوند که در حال پایان‌نامه‌نویسی نیستیم و در حال ویرایش علمی هستیم.
 
وی با نقد قوانین موجود در این حوزه تاکید کرد: تبصره ۹ این قانون می‌گوید اگر پایان‌نامه‌ای مرتکب تقلب شده باشد حق‌الزحمه‌ و حقوق مادی استاد دانشگاه پرداخت نمی‌شود؛ اما این قانون نقض قاعده‌ شخصی بودن مسئولیت است و فردی غیر از فرد متقلب را مجازات می‌کنیم.
 
خاقانی اصفهانی تاکید کرد: مورد دیگر بند ۵ ماده واحده «قانون پیشگیری...» می‌گوید اموری مثل تایپ و ترجمه و ویرایش و گردآوری داده‌ها از مصادیق تقلب نیست؛ درحالی‌که گردآوری داده‌ها فرآیندی ماهوی است و نباید در کنار امور شکلی مثل ویرایش یا تایپ قرار بگیرد و همین امر موجب سوءاستفادهی برخی فروشندگان پایان‌نامه قرار می‌گیرد.
 
نقش مشوق‌های انگیزشی در نشر کتاب
قاسم  موحدیان، رئیس اداره کتابخانه‌های عمومی زنجان نیز در مقاله «بررسی مشوق‌های انگیزشی و موانع بازدارنده پدیدآوران در نشر کتاب» در سخنانی، گفت: کمتر پژوهشی است که بشود مسائل و معضلات حوزه نشر را در آن از زاویه‌ای دیگر دید و هدف در این پژوهش، اتخاذ زاویه‌ای متفاوت بود؛ اینکه چه انگیزه‌هایی باعث ورود و ماندن یا عدم ورود و یا خروج از عرصه‌ی نویسندگی در افراد مختلف می‌شود.
 
موحدیان افزود: نتایج پژوهش‌ها و آمارها بیانگر این است که در ایران تعداد کمی از افراد وارد عرصه نویسندگی می‌شوند و تعداد افرادی که وارد این عرصه می‌شوند در مقایسه با جمعیت کل کشور ناچیز است و درحالی که این نسبت در برخی کشورها بسیار بالاست و از طرفی دیگر نویسندگانی داریم که فقط یک اثر خلق می‌کنند.
 
وی با بیان اینکه در این پژوهش عوامل اثرگذار بر ورود مولفان به این حوزه، عوامل بازدارنده از ورود افراد، و عوامل موثر بر روی‌گردانی افراد از نشر کتاب بررسی شده است، یادآورشد: ما عوامل انگیزشی را در شش طبقه دسته ‌بندی کردیم؛ اولی بحث رقابت‌جویی و فضل‌فروشی است که افراد را وارد این حوزه می‌کند، دوم کسب سرمایه نمادین و کسب جایگاه اجتماعی بوده که باعث شده افراد به این خاطر دست به خلق اثر بزنند.
 
موحدیان با بیان اینکه عامل سوم موقعیت شغلی و حرفه‌ای است که بخصوص در میان اعضای هیئت علمی و دانشگاهیان دیده می‌شود، گفت: افراد از این طریق سعی می‌کنند رزومه و موقعیت شغلی خود را ارتقا بخشند، عامل دیگر بحث رضایتمندی درونی و بود و اینکه اسم شخص به عنوان مولف ذکر می‌شود.
وی همچنین افزود: عامل دیگر تشویق و درخواست است که در میان دانشگاهیان و انجمن‌های علمی و فرهنگی بیشتر دیده می‌شود، تعهد اخلاقی به پیشرفت و اشتراک‌گذاری دانش و حفظ میراث شفاهی و فرهنگ بومی نیز از عوامل موثر در ورود به این حوزه بوده است.
 
موحدیان در توضیح عوامل بازدارنده در این حوزه نیز گفت: فقدان شناخت نسبت به مخاطبان، دشواری مهارت نوشتن، وظایف شغلی و خانوادگی، عوامل مدیریتی و نشر، پیدایش راه‌های جایگزین نشر کتاب و مخاطره‌آمیز بودن نشر، از جمله عوامل بازدارنده از ورود به حوزه نشر و تألیف است.
 
بلاک چین راهکاری برای حل مشکلات
در پایان این پنل، امیررضا اصنافی، دانشیار علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه شهید بهشتی، با مقاله‌ «بهره‌گیری از فناوری بلاکچین در مراکز آرشیوی» در این کنفرانس حضور داشت، وی در سخنانی با اشاره به ویژگی‌های تکنولوژی بلاکچین، گفت: بحث ما راجع به بلاک چین، به عنوان یکی از فناوری‌هایی که خود را در حوزه آرشیوها نیز مطرح کرده است، این فناوری خود را در حفاظت و گردش و نگهداری و دسترس‌پذیر کردن اطلاعات مطرح کرده و ما نیز باید به آن توجه کنیم.
 
وی ادامه داد: بلاک چین در حوزه اقتصاد و صنعت وارد شده و در حوزه آرشیو هم می‌توان از آن استفاده کرد، یکی از مزیت‌های آن حذف شخص ثالث و واسطه‌گری است به خصوص در مواردی که پرداخت وجه صورت می‌گیرد.
 
اصنافی با بیان اینکه همچنین در این فناوری امکان دستکاری اطلاعات و جعل کمتر وجود دارد، گفت: ضریب دقت در بلاکچین افزایش می‌یابد و هزینه‌های زیرساختی بشدت کاهش می‌یابد.
 
به گفته وی، یکی از چالش‌های آرشیویست‌ها در عصر حاضر این است که اگر یک سندی که نسخه دیگری از آن نیست خدشه دار شود دیگر قابل جایگزینی نیست؛ به همین خاطر چالش‌های آرشیویست‌ها بیشتر از کتابدارهاست، به‌خصوص اگر حوادثی مثل سیل و زلزله رخ بدهد و اصل مدارک از بین برود.
 
اصنافی با بیان اینکه رشد و توسعه همزمان فناوری و مخاطبان، ضروری است، گفت: بلاک چین کمک می‌کند این چالش‌ها و بی‌ثباتی‌ها تا حد زیادی راحت شود، این فناوری در مدیریت اسناد و مدیریت آرشیو استفاده شود؛ مدل پیشنهادی ما این است که در درجه اول امنیت حفظ شود. پیاده‌سازی و اجرای این فناوری در حوزه آرشیو نیاز به همین آرشیویست‌ها و مراکز استاد دارد تا بتوانیم نگرانی‌های فعالان این حوزه را مرتفع کنیم.