سرویس میهن و مقاومت خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، مائده مرویان حسینی: کتابخانه تخصصی جنگ حوزه هنری از سال ۱۳۷۹ با هدف گردآوری، سازماندهی و نگهداری منابع مکتوب و پژوهشی مرتبط با جنگ ایران و عراق فعالیت خود را آغاز کرده است. این کتابخانه یکی از قدیمیترین مراکز مطالعاتی در حوزه دفاع مقدس به شمار میآید و تلاش دارد تا با نگاهی جامع و تخصصی، اطلاعات و منابع مرتبط با این بخش از تاریخ معاصر کشور را در دسترس پژوهشگران، نویسندگان و علاقهمندان قرار دهد.
رویکرد این کتابخانه تنها گردآوری منابع نیست؛ بلکه تمرکز آن بر تولید اطلاعات تخصصی و ارائه دادههایی فراتر از استانداردهای معمول کتابخانهای است. به گفته مدیر کتابخانه، کارشناسان این مرکز با بررسی دقیق محتوای آثار منتشرشده، نیازهای جامعه پژوهشی را شناسایی و بر همان اساس اطلاعات علمی و قابل استناد تولید میکنند. بر اساس تازهترین آمار، تا آبان ۱۴۰۴ بیش از ۳۱ هزار عنوان کتاب در این کتابخانه ثبت شده است که شامل کتابها، نشریات و پایاننامههای گوناگون در زبانهای مختلف میشود. به مناسبت هفته کتاب و کتابخوانی، سری به این کتابخانه تخصصی زدیم تا درباره تاریخچه، فعالیتها و چالشهای آن با مرضیه محمدی، مدیر کتابخانه گفتوگویی داشته باشیم.
کتابخانه از چه سالی فعالیت خود را آغاز کرده و با چه هدفی تأسیس شده است؟
کتابخانه تخصصی جنگ حوزه هنری از سال ۱۳۷۹ به صورت رسمی فعالیت خود را آغاز کرده است و از همان ابتدا تلاش کرده با رویکردی جامعنگرانه در گردآوری و سازماندهی منابع منتشر شده پیرامون جنگ عراق علیه ایران، دفاع مقدس فعالیت خود را ادامه دهد.
کتابخانه چه مأموریت و رویکردی را برای خود تعریف کرده است؟
هرچند که شناسایی و گردآوری هر آنچه که با موضوع جنگ ایران و عراق منتشر میشود یکی از مأموریتهای اصلی این کتابخانه است ولی رویکرد ویژه ما در تولید اطلاعات سطح تخصصی - اطلاعاتی فراتر از آنچه که به صورت استاندارد در سطح ملی تولید میشود - شکل میگیرد. کارشناسان کتابخانه تخصصی جنگ ضمن بهرهگیری از اطلاعات تولید شده توسط نهادهایی همچون کتابخانه ملی، با بررسی دقیق محتوای منابع اطلاعاتی و با در نظر گرفتن نیاز جامعه مخاطب به تولید اطلاعات میپردازند.
جامعه مخاطبان شما چه کسانی هستند؟ پژوهشگران، نویسندگان، رزمندگان یا عموم علاقهمندان؟
در واقع محدودیتی در دامنه مخاطبان این کتابخانه وجود ندارد. از هر رده سنی و با هر میزان تحصیلات امکان عضویت و استفاده از خدمات این کتابخانه را دارند. همچنان که در طیف اعضای این کتابخانه رده سنی کودک و نوجوان هم مشاهده میشود. مادران یا زنان خانهدار، دانشآموزان، دانشجویان و گروههای شغلی مختلفی در این کتابخانه عضو هستند. ولی با توجه به هدف و رویکردی که این کتابخانه پیش روی خود دارد بخش قابل توجهی از مخاطبان ما در گروه پژوهشگران و نویسندگان قرار میگیرند. نویسندگانی که در این دامنه موضوعی فعالیت میکنند و پژوهشگرانی که به صورت شخصی، دانشگاهی و یا سازمانی به پژوهش در موضوع جنگ ایران و عراق / دفاع مقدس مشغولند بیشتر از خدمات این کتابخانه استفاده می کنند. در سطح ملی نیز خدمات کتابخانه تخصصی جنگ مخاطبان ویژهای دارد. برای مثال سالهاست جایزه کتاب سال دفاع مقدس که بزرگترین و مهمترین جایزه کتاب ملی در حوزه تخصصی کتاب جنگ ایران و عراق محسوب میشود با کتابخانه تعامل مستمر و پایدار دارد.
در حال حاضر چه تعداد کتاب در کتابخانه موجود است؟
بر مبنای آخرین گزارشها در آبان ماه ۱۴۰۴ بیش از ۳۱ هزار عنوان کتاب در کتابخانه تخصصی جنگ ثبت شده است. البته لازم به توضیح است که این عناوین در مجموعهای مشتمل بر ۳۵ هزار نسخه در زبانهای گوناگون در این کتابخانه در دسترس هستند.
چه منابعی در کتابخانه وجود دارد و این منابع به چه صورتی قابل امانت یا مطالعه هستند؟
به لحاظ تنوع شکلی منابع در دسترس در این کتابخانه در سه گروه کتاب، نشریه و پایاننامه قرار میگیرند. همچون سایر کتابخانهها تقریباً بخش بسیار بزرگی از منابع در مخازن اصلی در چرخه امانت قرار میگیرند، فقط منابع محدودی شامل منابع مرجع، مجموعههای تصویری و کتابهای نفیس، منابع غیرفارسی، نشریات و پایاننامهها قابلیت امانت بیرونی ندارند ولی بدون هیچ محدودیتی در سالن مطالعه کتابخانه در اختیار مراجعین قرار میگیرند. در حال حاضر در بخش کتاب و نشریه خدمات بر مبنای نسخه کاغذی و در بخش پایاننامه نیز خدمات به صورت دیجیتال در محل سالن مطالعه کتابخانه ارائه میشود. برای دیجیتالی شدن بخش کتاب و نشریه نیز تلاشهایی در حال انجام است. در دورههای مختلف کتابخانه سراغ سازماندهی منابع غیرکتابی مانند منابع چندرسانهای، پوستر و فلشکارتها، سالنامهها، گزارشها و طرحها نیز رفته است ولی به دلایل گوناگونی مثل عدم دسترسی به نرمافزار و سختافزار مناسب برای سازماندهی، تولید و مدیریت اطلاعات، نبود فضا و نیروی انسانی کارشناس این موارد کنار گذاشته شدند.
چه میزان از منابع شما اختصاصاً به تاریخ شفاهی اشخاص و فرماندهان در دفاع مقدس مربوط میشود؟
در سالهای اخیر، در پژوهشهای تاریخی جنگ ایران و عراق، دفاع مقدس اصطلاح تاریخ شفاهی، اصطلاحی چالشبرانگیر شده و تعاریف و کاربردهای گوناگونی برای آن دیده میشود که اینجا قصد پرداختن به این موضوع را نداریم. ولی اگر منظورتان از اصطلاح تاریخ شفاهی آن است که محتوای کتاب برمبنای مصاحبه گردآوری شده باشد و در تدوین نهایی در اثر منتشر شده ساختار پرسش و پاسخ حفظ شده باشد، میتوان گفت در حال حاضر بیش از ۲۰۰ عنوان اینچنینی در مجموعه کتابهای کتابخانه وجود دارد.
در این کتابخانه انواع گوناگونی از عضویت تعریف شده است که هر طیف از مراجعان در یک گروه از این انواع قرار میگیرند و بر مبنای نوع عضویتشان، مدت عضویت از شش ماه تا چند سال فعال میشود. در آییننامهای که بر مبنای آن قاعده و قانون خدمات به مراجعین شکل میگیرد تعداد منابع برای امانت بیرون از سالن ۲ نسخه برای ۱۵ روز و امانت داخل سالن ۱۲ نسخه تعریف شده است. ولی افرادی که به صورت مستمر و حرفهای از خدمات کتابخانه استفاده میکنند تجربههایی بسیار بزرگتر و بیشتر از اعداد مذکور را داشتهاند. در واقع این قوانین به صورت حداقلی و به قصد مراقبت و حفاظت از مجموعه و زنده نگهداشتن چرخه امانت برای هر کتاب، تعریف میشوند و در شرایط مختلف به صورت منعطف و شناور با صلاحدید کتابدار قابل تغییر و افزایش هستند. کارشناسان کتابخانه برای ارائه خدمات اینچنینی سقفی قائل نیستند و در صورت تعامل مناسب عضو با کتابخانه تعداد و مدت امانت تا زمانی که کتاب، مورد نیاز فرد دیگری نباشد و توسط عضو دیگری درخواست و رزرو نشود قابل تمدید است.
سالهاست کتابخانه دغدغه طراحی نرمافزاری را داشته که هم بتواند تولید اطلاعات کتابخانهای را در سطح تخصصی پشتیبانی کند و هم بتواند به بهترین شکل پاسخگوی نیاز مخاطبان باشد. همچنان در تلاش هستیم که به این نقطه برسیم و قدمهایی نیز برداشته شده است. در حال حاضر به دلیل اینکه از نرمافزاری استفاده میکنیم که پشتیبانی وب ندارد نمیتوانیم به صورت اینترنتی خدماتی ارائه دهیم ولی به صورت تلفنی، و با استفاده از ظرفیت شبکههای اجتماعی در فضای مجازی بخشی از موارد به صورت غیرحضوری در حال انجام هستند. کتابخانه در کشورهای دیگر و همچنین در شهرهای مختلف کشورمان اعضایی دارد که بدون مراجعه حضوری در حال استفاده از منابع و خدمات تخصصی کتابخانه هستند.
از آنجا که نگهداری کتاب به صورت فردی مشکلات فراوانی دارد در دورههای مختلف افراد زیادی بودهاند که مجموعههای ارزشمند شخصی خود را به کتابخانه اهدا کردهاند. از طرف دیگر نویسندگان و پژوهشگرانی که در جریان تولید اثر خود از منابع و خدمات کتابخانه بهره بردهاند اغلب بعد از خاتمه کار، خودشان آثار خود را به کتابخانه اهدا میکنند. در مواردی نیز ناشران یا مؤسسات گوناگونی که در این موضوع تولید اثر میکنند به قصد آنکه محصولاتشان در کنار سایر منابع تخصصی دیده شده و مورد استفاده و ارجاع بیشتری قرار بگیرد از اهدا منابع به این کتابخانه استقبال میکنند. این کتابخانه نیز هر آنچه که مورد نیاز است در مجموعه خود نگه میدارد و تلاش میکند هرآنچه مازاد بر نیاز به این کتابخانه برسد در چرخه اهدای مجدد به سایر کتابخانههایی که درخواست منابع دارند قرار دهد. بخش مبادلات و اهدا منابع در کتابخانه تخصصی جنگ سالانه منابع زیادی به انواع کتابخانههای عمومی و تخصصی شهری یا روستایی ارسال میکند.
تعداد زیادی از اعضای کتابخانه در گروه نسل جوان امروز کشور قرار میگیرند. البته جوانهای دیروزی هم کم نداریم! جوانانی که این روزها بیشتر از منابع و خدمات کتابخانه استفاده میکنند در دو دسته گنجانده میشوند. دسته اول گروهی هستند که به فراخور نیازهای آموزشی و یا ضرورتهای شغلی به قصد انجام امور پژوهشی و نگارشی به کتابخانه مراجعه میکنند. برای این گروه منابع پژوهشی شامل انواع پژوهشهای تاریخی و نظامی، ادبی و اجتماعی و همچنین آثار مرجع جذابیت بیشتری دارد. دسته دوم گروهی هستند که شوق به خواندن و لذت بردن از مطالعه و میل به افزایش اطلاعات عمومی پیرامون دفاع مقدس آنها را به کتابخانه میکشاند. این گروه برای مطالعه داستان، زندگینامه و خاطره و تاریخ عمومی مشتاقترند.
برای ترویج فرهنگ مقاومت و انتقال تجربه جنگ و ارزشهای انسانی نهفته در آن به نسل بعد ناگزیر به تهیه خوراک اطلاعاتی مناسب هستیم. از آنجا که کتاب، در مقایسه با سایر رسانهها، یک رسانه مادر است و در بستر فرهنگی جامعه ما همچنان یکی از بهترین ابزارهای انتقال اطلاعات محسوب میشود، هر چقدر اطلاعات در کتابها دقیقتر و کاربردیتر باشند و به واسطه کتابخانههای کارآمد در دسترس جامعه مخاطب قرار بگیرند، سایر رسانهها نیز در انتقال این ارزشها توانایی بهتری پیدا میکنند.
بهتر است سؤال شما رو به دو بخش تقسیم کنیم. اول باید بتوانیم چالش کتابخوانی را موشکافانه بررسی و فکری به حالش کنیم و بعد اگر چالش کتابخوانی حل شد و همچنان کتاب جنگ مورد اقبال قرار نگرفت، در خصوص کتابنخوانی در موضوع جنگ چارهای بیاندیشیم. معتقدم بسیاری از چالشهای تاریخی، ادبی، فرهنگی و اجتماعیمان نسبت مستقیم با فرهنگ کتاب خواندن / نخواندن ما دارد. به مرور هر چه زمان رو به جلو حرکت میکند نسلهای بعدی ما از کتاب - متن طولانی که لازم است عمیق خوانده شود – فاصله میگیرند. رسانه، شبکههای اجتماعی و ابزارهای تکنولوژیک، سبک زندگی صنعتی روی دور تند و از همه مهمتر و متاخرتر «هوش مصنوعی» و … همه ما را به سمت اطلاعات فستفودی سوق داده که قربانی اصلی آن کتاب خواندن است. در چنین شرایطی موضوع جنگ ایران و عراق، دفاع مقدس هم مثل خیلی از موضوعات مورد اشاره دیگر با چالش کتابخوانی مواجه است. اما این موضوع راهکارهایی دارد. اگر بتوانیم عادات دسترسی به محتوا را در سنین کودکی در فرزندمان به شیوهای بنیانگذاری و تقویت کنیم که برای رسیدن به اطلاعات، در مسیر صحیحی حرکت کنند و بیاموزند که با بهرهگیری از ابزارهای مناسب سراغ منبع معتبر بروند بخشی از این چالش حل میشود. آموزش الگوهای صحیح در اطلاعیابی، از آموزشهای ضروری در آغاز مسیر یادگیری محسوب میشود. البته سالهاست روندی آغاز شده که در آن استفاده از کتاب نیز به عنوان محملی برای انتقال اطلاعات دچار دگرگونیهای اساسی شده است. بنابراین شاید بهتر باشد ما هم از دغدغه کتابخوانی که سالهاست در آن گیر افتادهایم عبور کنیم و برای آموزش نسل بعد، به یادگیری الگوهای یافتن اطلاعات معتبر از مسیر و منبع صحیح توجه بیشتری بکنیم. با شکستن ساختارهای قدیمی اصرار بر کتاب خواندن به شیوه سنتی نتیجهای نخواهد داشت. کتاب ابزار و محملی برای انتقال تاریخ، دانش، فرهنگ، ادبیات و هنر است. اگر نسل بعدی ما بتواند آنچه را که میخواهد بیاموزد از بستری دیگر و به شیوهای راحتتر و سریعتر به دست آورد، ما هم باید بتوانیم در همان بستر محتوای مناسب برای انتقال به نسلهای بعدی را تولید کنیم و در اختیارشان قرار دهیم. با این رویکرد حتی مفاهیم سنتی نشر و کتابخانهداری نیز نیاز به بازنگری دارند. اگر نتوانیم منعطف و سازگار با این تغییرات پیش برویم از جامعه مخاطب فاصله خواهیم گرفت.
همانطور که پیشتر اشاره شد یکی از مأموریتهای اصلی کتابخانه تولید اطلاعات در سطح تخصصی تعریف شده است. این به آن معناست که کتابخانه از تعریف محلی برای نگهداری منابع عبور کرده و با تولید اطلاعات نیازمحور تلاش دارد در مسیر پژوهش موثر باشد. همواره توجه به نیاز بیرونی و تلاش برای یافتن مسیر درست رسیدن به پاسخ از دغدغههای اصلی کتابداران این کتابخانه بوده و انواع خدماتی که در کتابخانه ارائه میشود مؤید این موضوع است. مثلاً ارائه فهرستهای تخصصی موضوعی، مشاورههای مربوط به پیشینهشناسی و روششناسی در انواع پژوهشهای سازمانی و دانشجویی، کارشناسیهای متون پیش از انتشار و … تا تهیه منبع و مطلب برای مراجعین نشان میدهد که کتابداران گاهی حتی در موقعیت دستیار پژوهشگر وارد میدان شده و در پیمودن مسیر پژوهش، پژوهشگر را همراهی میکنند.
تولید اطلاعات کاربردی مثلاً ایجاد دسترسی فوری به محتوای کتابها و نمایهسازی کاربردی متون و تصاویر، یا حتی دسترسی به انواع نسخههای کاغذی و دیجیتال فارغ از درگیریهای زمانی و مکانی، استفاده واقعی از ظرفیتهای هوش مصنوعی و تسلط بر آن، افزایش فضای فیزیکی مخازن کتابخانه و محافظت از گنجینه کاغذی موجود، و گسترش و تجهیز سالنهای مطالعه کتابخانه از برنامههایی است که امیدواریم با پرداختن به آنها همچنان در چرخه تولید و بازتولید اطلاعات نقشی سازنده داشته باشیم.
برخلاف اغلب محیطهای فرهنگی که با رصد تقویم در ایام مناسبتی سراغ برنامههای متنوع میروند، کتابخانه تخصصی جنگ از ابتدا تا کنون چندان نگاه مناسبتی به فعالیتها و خدمات نداشته است. همواره تلاش میکنیم در همه روزهای سال در هر شرایطی به قدر توان در خدمت مراجعان باشیم.
نظر شما