به‌گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)؛ سونیا میرزایی به‌مناسبت انتشار کتاب هنر مانوی در مجموعه‌های برلین در نمایشگاه کتاب ۱۴۰۲ با خبرنگار ایبنا به گفت‌وگو نشست. در ادامه مشروح این گفت‌وگو را می‌خوانید.

هنر مانوی چیست؟

هنر مانوی یک بخش مهم از هنر و تاریخ ایران است و آن را نباید هنر چین یا هند بدانیم. آثاری که در حال حاضر در طوفان چین پیدا شده را به اشتباه هنر مانوی می‌دانند و خیلی‌ها فکر می‌کنند این هنر، هنر چینی است. ما هنر مانوی را اول از همه باید هنر ایرانی بدانیم چون بنیان‌ و ریشه‌های ایرانی دارد. اگر قطعات را خوب بررسی کنیم خیلی از آثار فرهنگ ایران را می‌توانیم در آن پیدا کنیم. مهم‌ترین چیزی که همیشه موردتأکید من بوده است این است که این هنر ازیادرفتنی نیست اما فقط به‌دست پژوهشگران غربی کار می‌شود. متأسفانه در ایران از یاد رفته و ما باید تلاشمان را بیشتر کنیم تا بتوانیم آن را احیا کنیم. مهم‌ترین بخشی که در مورد هنر مانوی می‌توانیم بگوییم این است که این هنر قسمتی از اندیشه‌های کسی است که برای پیشبرد آموزه‌های دینی از ابزارهای گوناگون استفاده کرد از جمله هنر. به خاطر اینکه اندیشه مانی پیچیده است و از اسطوره استفاده شده و حکمت خاصی در فلسفه خودش قرار داده، از نقش و رنگ استفاده کرد تا مردمی که می‌خواهند به کیش مانوی گرایش پیدا کنند بتوانند از آن آموزه‌های پیچیده استفاده کنند. در واقع هنر مانوی زبان تصویری یک دین است؛ زبان تصویری دینی که از متن استفاده کرد تا برای باسوادها آموزه‌ها را قابل فهم کند و برای بی‌سوادها بتواند با نقش و رنگ آموزه‌های دینی را نشان دهد.

آیا رنگ‌های خاصی در هنر مانوی به کار رفته است؟

اولین و مهم‌ترین رنگی که اکثراً در هنر مانوی استفاده می‌شود، طلا است که هم زرافشان است و هم در نوشته‌ها و حروف و قطعات تصویری پرنقش‌ونگار به کار برده شده است. به غیر از آن ما می‌توانیم لاجورد را ببینیم. یکی از قسمت‌هایی که ما در همین هنر مانوی ضعف داریم این است که پژوهشگری نداریم که در همین زمینه رنگ‌های استفاده شده در هنر مانوی به بررسی بپردازد و ببیند چه رنگ‌هایی استفاده شده است. رنگ‌هایی مثل لاجورد و شنگرف که نسخه‌شناسان این‌ها را در عناوین استفاده می‌کردند و اکنون می‌توانند روی آن تحقیق و پژوهش انجام دهند.

چرا در صنعت نشر کتاب‌های هنر ترجمه پررنگ‌تر از تألیف است؟

ترجمه آن‌قدر هم کار راحتی نیست؛ چرا که باید ترجمه به زبان مقصد بومی‌نگاری شود و طبق رشته‌های مقصد در اختیار آن فرهنگ قرار گیرد. درست است که این کتاب را واژه‌به‌واژه ترجمه کرده‌ام اما تلاش کرده‌ام ترجمه صرف نباشد بلکه واژه‌ها را بومی‌سازی کرده و فرهنگ خودمان را وارد ترجمه کنم.
نکته مهم به نظر من این است که ما باید با دنیای غرب آشنا شویم و ببینیم آنها چه می‌کنند. چون خیلی از مواد کاری متأسفانه در دسترس ما نیست مانند همین هنر مانوی که در حال حاضر در دسترس قرار گرفته ولی قطعاتش در ایران نیست. اگر یک محقق ایرانی بخواهد آن را تألیف کند باید سال‌ها به برلین رفت‌و‌آمد کرده و بتواند روی این قطعات با سختی و وسواسی که موزه برلین دارد، کار کند. به همین دلیل خیلی از کارها را آن‌ها انجام داده‌اند و ما با گفتمان می‌توانیم از آن‌ها استفاده کنیم و ببینیم آن‌ها روی چه چیزی کار کرده و روی چه کار نکرده‌اند و ما روی آن کار کنیم. در پیوست یک کتاب متونی وجود دارد که اگر ببینیم متوجه می‌شویم این متون آهنگین است. هیچ‌یک از پژوهشگران غربی نتوانستند آن را درک کنند چون باید به سازهای ایرانی اشراف می‌داشتند. به همین دلیل است که من تأکید می‌کنم هنر مانوی به فرهنگ و هنر ایران ربط دارد و همین که آن‌ها موفق به این کار نشدند می‌تواند باب یک تألیف را باز کند. به‌عنوان مثال در همین کتاب فقط قطعات را معرفی کرده و اکنون دنیای گسترده‌ای باز شده که رشته‌های هنرهای سنتی می‌توانند از آن استفاده کنند.

طراحی جلد چه تاثیری بر معرفی و فروش کتاب‌های هنر دارد؟

 مخاطب از روی کتاب با محتوای آن مواجه می‌شود. چکیده آن روی جلد است. یکی از قطعات مهم کتاب، همین تصویر روی جلد است که در این قطعه کتاب را به مخاطب هدیه می‌کند. این طرح روی جلد می‌گوید من را باز کن و کشف کند.

 کتاب «هنر مانوی در مجموعه‌های برلین» چند بخش دارد؟

کتاب هنر مانوی دو بخش خیلی مهم دارد. بخش اول که بدنه اصلی آن است دارای ۹۴ قطعه واقع در موزه‌‌های مجموعه برلین است؛ یعنی موزه هنرهای آسیایی که در کتابخانه ملی برلین قرار دارد. به غیر از این ۹۴ قطعه که بدنه اصلی کتاب معرفی کرده، قسمت دوم کتاب متون هم‌پیوند با این نقاشی‌هاست که در واقع پیوست یک این کتاب است.

کمی بیشتر درباره متون مانوی چاپ شده در کتاب توضیح دهید.

بسیاری از این متون برای اولین بار است که ترجمه می‌شود و اینکه خیلی از اصطلاحات و مفاهیم دین مانوی را نشان می‌دهد. ما در این کتاب با جنبه‌‌های جدیدی از هنر مانوی به نام نیوشا بون مواجه می‌شویم؛ نام برگزیدگان را می‌بینیم و یک سری اصطلاحات خاصی که به جماعت مانوی داده شده است. قسمت پیوست یک که متون به زبان‌های ایرانی میانه و ترکی است و اکثراً به خط مانوی و خط سعدی و در یک نمونه خط رومی است، یکی از بخش‌های مهم کتاب است که علاوه بر اینکه مخاطب آن فرهنگ و زبان‌های باستانی است می‌تواند میان‌رشته‌ای باشد. بررسی هنر مانوی از دیدگاه صرفاً هنری باید خارج شود. بررسی هنر مانوی در واقع میان‌رشته‌ای است چون برای درک آن چیزی که در قطعات مانوی کشیده شده‌اند باید با متون آشنا باشیم تا بدانیم تصویری که در کتاب است چه ارتباطی با متن دارد.

آیا این کتاب ارتباطی با سایر رشته‌های هنری دارد؟

این کتاب مخاطبان زیادی را در بر می‌گیرد و با هنرهای زیادی در ارتباط است؛ مانند نسخه‌شناسی، خوش‌نویسی، دین‌شناسی، فرهنگ و زبان باستانی، تاریخ هنر، حکمت شرق، هنر ساسانی، هنر باستانی و تاریخ را شامل می‌شود. این کتاب برای اولین بار است که بعد از سال ۲۰۰۱ به یک زبان دیگر ترجمه شده است و انگار که مانویت به خانه خود برگشته است.