خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) مرتضی هاشمی‌پور سردبیر فرهنگ‌بان: شرق‌شناسی آلمانی‌زبان کارنامه‌ای درخور دارد. محققان مهمی در این حوزه کار کرده‌اند؛ این سنّت پژوهشی چند پژوهشگر طراز اول داشته که در محافل علمی مورد احترام بوده‌اند. گولدتسیهر و نولدکه، هلموت ریتر و فریتس مایر و ریشارد گراملیش و یوزف فان‌اس. فان‌اس درباره موضوع‌های مختلف فکری در جهان اسلام و به‌خصوص مباحث کلامی تحقیق کرد. اما مگر می‌شود از فلسفه و کلام اسلامی سخن بگوییم ولی در این تحقیق از ایران و فیلسوفان و متکلمان در جغرافیای تاریخی ایران نام نبریم. ایرانیان همواره در شکل‌گیری و گسترش مباحث کلامی و فلسفی مؤثر بودند و نقشی بسزا داشتند. ابوعلی جبایی، زمخشری، قاضی عبدالجبار، و عضدالدین ایجی و محمد غزالی و فخر رازی و شیخ طوسی و ابویعقوب سجستانی و ابوحاتم رازی و... همچنان می‌توان بر این نام‌ها اضافه کرد. هر یک به نحوی به جریان فکر تأثیر داشتند و در طرح مباحث مختلف کلامی نقش داشتند. از این رو هر گونه طرح مباحث کلامی و فلسفی و نیز تحقیق در آن ناگزیر به ایران در گستره تاریخی و متفکران آن مربوط می‌شود.

استاد یوزف فان‌اس 18 آوریل 1934 در توبینگن آلمان به دنیا آمد. او از میانه‌های دهه 1950 میلادی به پژوهش در دنیای اسلام و به‌خصوص به تحقیق در کلام اسلامی پرداخت. رساله دکتری او درباره زندگی و اندیشه حارث محاسبی بود و به راهنمایی استاد هلموت ریتر این تحقیق را به انجام رساند. او مدتی در دانشگاه کالیفرنیا (لوس‌آنجلس) و نیز در دانشگاه آمریکایی بیروت تدریس کرد. در سال 1968 کرسی مطالعات اسلامی دانشگاه توبینگن را پس از فوت رودی پارِت به‌دست آورد. پارِت نخستین مترجم قرآن به زبانی آلمانی بود و تحقیقاتی مهمی در تاریخ اسلام و شبه‌جزیره از خود برجای گذاشت. فان‌اس با تسلّط به زبان‌های عربی و فارسی و ترکی و نیز چند زبان اروپایی و بهره‌مندی از منابع موجود به این‌زبان‌ها همواره اثری درخور و کارگشا پدید می‌آورد.

از اواخر دهه 1960 که فان‌اس وارد دنیای اسلام‌شناسی شد به تدریج رو به سوی تحقیق در کلام اسلامی آورد. شناخت و درک او از مباحث تاریخ، فلسفه، کلام، علوم اجتماعی، علوم سیاسی و هنر و بهره‌مندی او از اصطلاحات این علوم و نیز ایجاد پیوند مناسب و بجا از این علوم، آثار او را غنی و چند بُعدی ساخته است. تسلط و آگاهی او به زبان‌های مهم عالم اسلام و اروپایی در آثارش موجب شده او بتواند در مواقف مناسب از این زبان‌ها در آثارش استفاده کند. همین امر خواننده او را تا اندازه‌ای با دشواری مواجه می‌کند اما حاصل کارش سخت‌گوار و نارسا نیست. این تلفیق و سازواری در مجموع آثار او را بنیادین و کاربردی ساخته است.

فان‌اس در ایران در چند سال اخیر میان اهل تحقیق شناخته شد هر چند قبلاً برخی محققان که به زبان آلمانی و انگلیسی آشنا بودند عظمت و اهمیت آثار او را دریافته بودند. اوایل دهه 1360 مرحوم احمد آرام مقاله‌ای از او با نام «ساخت منطقی کلام اسلامی» ترجمه کرد و در مجله تحقیقات اسلامی منتشر شد. کیکاوس جهانداری، وحید صفری، ایرج خلیفه‌سلطانی و مسعود جعفری هم مقاله‌هایی از او ترجمه کردند.

فان‌اس مقاله‌های استوار و مهمی نیز در دایره‌المعارف‌ها نوشته است. دانشنامه اسلام و ایرانیکا، دانشنامه دین و اخلاق و دایره‌المعارف بزرگ اسلامی و چند دایره‌المعارف دیگر که فان‌اس در آن‌ها قلم زده است. مقاله «حارث محاسبی» در دایره‌المعارف بزرگ اسلامی به قلم اوست و به همت خانم شیرین شادفر به فارسی درآمده است. این مقاله با همه ایجاز پراطلاع و مفید است.

اثر سترگ و طراز اول فان‌اس را باید «کلام و جامعه» دانست. فان‌اس توسعه مباحث کلامی را متأثر از جامعه‌ای می‌دانست که متکلم در آن زندگی می‌کند. به همین دلیل در «کلام و جامعه» که در شش جلد پر برگ فراهم آمده است او دنیای اسلام را با همه تنوع فرهنگی و اقلیمی به پنج حوزه تقسیم می‌کند و سپس به مداقه در منابع موجود و تحلیل دستاوردهای کلامی هر حوزه می‌پردازد. سوریه، عراق، ایران، شبه‌جزیره عربستان و مصر هر یک حوزه‌ای برساخته در نظر فان‌اس است. فان‌اس سعی در تبیین سیر مباحث کلامی هر حوزه در پیوند با جامعه است. به همین دلیل نام کتاب خود را «کلام و جامعه» گذاشته است. زیرا در نظر او طرح و تبیین مباحث کلام در جامعه‌ای خاص اتفاق می‌افتد و این پیوند راهی برای درک و شناخت هر متکلم و نحله فکری اوست.

«شکوفایی کلام اسلامی» اثری دیگر از فان‌اس است که به همت خانم دکتر سارا مسگر به فارسی درآمده. می‌توان گفت این کتاب که پنج فصل دارد به یک معنا چکیده «کلام و جامعه» است. فان‌اس در این کتاب موجز و مفید سعی دارد سرآغاز مباحث کلامی را طرح کند. بیشتر ارجاعات او به کتاب مفصل خودش است. در پایان خواننده چشم‌انداز خوبی از آغاز طرح مباحث کلام اسلامی دارد و علاقه‌مند می‌شود که ادامه این مباحث را در آثار دیگر پی بگیرد.

در واپسین سال‌های زندگی فان‌اس کتابی پر و پیمان از مجموعه مقاله‌های او منتشر شد. این کتاب را -که فروتنانه «نوشته‌های کوتاه» نامیده است- در سه جلد شامل چند یادبود و نقد کتاب و مقاله‌های اوست. یادبودها درباره رودی پارِت، فریتس مایر، فرانتس روزنتال، فریتس استه‌پات، ژرژ قنواتی، ویلیام مونتگمری‌وات و چند تن دیگر است. در دو مقاله به تفصیل دیدگاه‌های گلدتسیهر و ماسینیون را نیز بررسی کرده است. تقریباً همه مقاله‌های او -که در ادوار مختلف و در نشریه‌ها و برخی دایرةالمعارف‌ها آمده- در این کتاب تجمیع شده است. خواننده در برابر این سه جلد حیرت می‌کند و لب به تحسین صاحب اثر می‌گشاید.

فان‌اس در چند مجمع علمی مانند آکادمی هایدلبرگ، انجمن فلسفه ایران و آکادمی قرون وسطی امریکا عضو بود. چند نوبت برگزیده جایزه جهانی کتاب سال جمهوری اسلامی شد و نیز جایزه‌های مهم جهانی دیگری نیز به‌دست آورد.

شناخت نویسنده این سطور از فان‌اس بر اساس آثار اوست. چند سال پیش به‌ واسطه مصاحبت فان‌اس با هلموت ریتر چند ایمیل میان ما درباره هلموت ریتر رد و بدل شد. در پاسخ‌های او ابهت یک استاد را دیدم با تسلط بر موضوع، همراه با فروتنی. دوستانه و بزرگوارانه پاسخ داد و احترام و علاقه من را بیشتر کرد.

 فان‌اس عمری را به تحقیق و کندوکاو در دنیای اسلام و به‌خصوص کلام اسلامی گذراند. حاصل کارهایش اینک در برابر ماست. یوزف فان‌اس، جمعه 20 نوامبر 2021 در توبینگن، شهری که همواره به آن وفادار بود، چشم از جهان فروبست. این بیت معروف درباره فان‌اس صادق است:
ان آثارنا تدل علینا
فانظروا بعدنا الی الآثار