روز 26 مرداد 1369، میهن اسلامی، شاهد حضور کبوتران سبک‌بالی بود که پس از سال‌ها حضور در اسارتگاه‌ها، قدم به خاک پاک میهن اسلامی می‌گذاشتند. قاصدک آزادی در چنین روزی، پیام‌آور رهایی بود. این کبوتران از بند رسته به آغوش گرم ملت خود برگشتند و شعف و سروری وصف‌ناپذیر از حضور این رسولان انقلاب و جنگ، سراسر ایران را فرا گرفته بود. بسیاری از گفته‌ها و روایت‌های آزادگان نشان می‌دهد که آن زمان، دوره ویژه‌ای برای نشان دادن آثار نگاه اسلامی و پنجره اعتقادات اسلامی به دوران اسارت بوده است. اما شواهد حاکی است که ما در ثبت وقایع دوران دفاع‌مقدس به صورت منسجم کار نکرده‌ایم. خوشبختانه پس از سه دهه از بازگشت آزادگان به کشور عزیزمان با روش‌های پیشرفته علمی، اثری ماندگار برای مرجع درس دانشگاه‌ها و منبعی برای پژوهش‌های علمی باعنوان «دانشنامه آزادگان» تهیه شده است که امید است باعث غنی‌تر شدن رشته ادبیات پایداری در دانشگاه‌ها شود. به بهانه انتشار «دانشنامه آزادگان»با مسعود امیرخانی، معاون دبیر علمی این دانشنامه که شنبه 25 مرداد رونمایی شد به گفت‌وگو نشستیم که شرح آن را در ادامه می‌خوانید.
در مورد شکل‌گیری و تألیف «دانشنامه آزادگان» برای مخاطبان ما بفرمایید.
برای تألیف و انتشار این دانشنامه توافق مشترکی میان مؤسسه فرهنگی هنری پیام آزادگان و بنیاد سابق دانشنامه‌نگاری ایران صورت گرفت. مؤسسه فرهنگی هنری پیام آزادگان از مؤسساتی است که به طور خاص در موضوعات اسارت و آزادگی فعالیت دارد و بنیاد دانشنامه‌نگاری ایران یکی از مؤسسات پژوهشی وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری بود که وظیفه‌اش انتشار، تألیف، ترجمه و تدوین دانشنامه در ساحت‌های علمی و فرهنگی بود. ذکر این نکته ضرورت دارد که بنیاد دانشنامه‌نگاری ایران از دو سال قبل در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ادغام شد و هم‌اکنون به‌عنوان پژوهشکده دانشنامه‌نگاریِ این پژوهشگاه فعالیت دارد. این توافق در آبان ماه 1392 شکل گرفت و قرار شد که کار نگارش و تألیف دانشنامه آغاز شود.
حتماً می‌دانید که دانشنامه‌ها از جمله کتاب‌های مرجع هستند که در آن‌ها تلاش می‌شود چکیده و ماحاصل تحقیقات و پژوهش‌هایی که در پژوهشکده‌ها، دانشکده‌ها و مراکز علمی در ارتباط با یک موضوع صورت گرفته به صورت موجز، مستدل و مستند در قالب مقالاتی کنار هم بنشیند و تصویری کلی و جامع از یک موضوع را در اختیار پژوهشگران، مخاطبان و علاقمندان قرار دهد. برای نمونه، پژوهشکده دانشنامه‌نگاری هم‌اکنون در حوزه ریاضی، انرژی، زبان، آموزش عالی و... دانشنامه‌هایی در دست تألیف و انتشار دارد و دانشنامه آزادگان هم از جمله همین دانشنامه‌ها است.
كتاب از چه بخشهايی تشكيل شده است؟ و چه مسیری در نوشتن كتاب طی شد؟
روال کار در پژوهشکده به این صورت است که در نخستین گام شورای علمی دانشنامه از افراد خبره و متخصص آن دانش تشکیل می‌شود و با توجه به اینکه موضوع، اسارت و آزادگی بود، تعدادی از آزادگان سرافراز کشور که اهل فرهنگ، قلم و دانش علمی بودند به‌عنوان اعضای شورای علمی دانشنامه آزادگان انتخاب شدند. شورای علمی نیز دبیر علمی را مشخص می‌کند که مسئولیت اجرایی و علمی کار را برعهده دارد و این شورا، منوچهر اکبری، استاد دانشکده ادبیات دانشگاه تهران را انتخاب کردند. از رهگذر برگزاری جلسات شورای علمی، معماری دانشنامه از حیث مسائل علمی و فنی، طرح‌ریزی و سیاستگذاری می‌شود؛ معماری دانشنامه یعنی باید از کجا به کجا برویم و در این مسیر، مآخذ و مداخل مهم شناسایی می‌شود و در 21 جلسه شورای علمی بحث‌های متعددی راجع به اینکه چه موضوعاتی باید به‌عنوان مدخل انتخاب شود و برای آن مداخل مقالاتی نوشته شود، انجام شد. اما متأسفانه به دلیل مشکلاتی که در این مسیر وجود داشت، کار به مدت سه سال متوقف بود.
به گمان من، شاید یکی از دلایل این وقفه این بود که نوشتن دانشنامه زمانی انجام می‌شود که پژوهش‌های علمی در آن زمینه به حد کافی صورت گرفته باشد. در حوزه اسارت، پژوهش‌های علمی اندکی انجام گرفته، بنابراین آنچنان انباشت علمی در این حوزه وجود نداشته و عمده تمرکز و آثاری که منتشر شده روایت‌های شفاهی یا یادداشت‌های اسرا بوده که پس از بازگشت نوشته‌اند و منتشر شده است. به سبب همین خلأ، کار ما و نویسندگان همکار ما در نوشتن مقالات یک مقدار سخت‌تر شد. اما به لطف خدا از نیمه دوم سال 1395 فعالیت‌های دانشنامه از سر گرفته شد و مداخلی که انتخاب شده بود مورد بازنگری قرار گرفت و سفارشات مقالات آغاز شد.
برای اینکه بتوانیم سطح نگارش و کیفیت مقالات را افزایش دهیم، با همکاری مؤسسه پیام آزادگان چند کارگاه آموزشی برای آزادگانی که اهل قلم بودند برگزار شد و هنگام سفارش مقالات نیز چارچوب، کلیات محتوا و رئوس مطالب هر مقاله به نویسندگان در اختیار نویسندگان قرار میگرفت. نویسندگان میتوانستند از منابع، اسناد، و کتابخانه تخصصی مؤسسه پیام آزادگان استفاده کنند و در حین نگارش نیز از کارشناسان پژوهشکده بهره ببرند. مدت زمانی مشخص تعیین می‌شد تا نویسنده با مراجعه به اسناد و مطالب منتشره نسبت به نگارش و تحویل مقاله اقدام کند.
.jpg)
معیار اصلی در انتخاب مداخل، ارتباط موضوعی با بحث اسارت و میزان اهمیتش شامل این موضوعات بوده است:
1. مکانهای نگهداری اسرا مانند اردوگاه موصل 1 و 2 و برای هرکدام از اردوگاه‌های محل نگهداری اسرا یک مدخل نوشته شده است.
2. معرفی تعدادی از چهره‌های شاخص دوران اسارت؛ می‌دانید که جامعهای کوچک در دوران اسارت تشکیل شده بود که در آنجا شورای رهبری و مدیریت وجود داشت، مدیران و مسئولان و خادمانی بودند که برنامه‌های علمی، فرهنگی و مذهبی اجرا می‌کردند و شایسته بود چهره‌های شاخص انتخاب و برایشان مقاله نوشته شود. قطعاً از بین چهره‌های شاخص نمی‌شد همه را انتخاب کرد، اما تعدادی مانند حاج آقای ابوترابیفرد، شهیدان لشکری و تندگویان یا بانوان اسیر مثل خانم ناهیدی و...انتخاب شدند.
3. حوادثی که در اردوگاه‌ها رخ داده بود و نقطه عطفی در دوران اسارت به شمار میرفت، زیرا آنجا تقابل بین اسرا و بعثی‌ها باعث رخدادهای خاصی می‌شد که تعدادی از رخدادها به صورت مدخل با توضیح کامل نگاشته شده که از جمله این موارد، عاشورای سال 1368 در اردوگاه 12 یا رحلت حضرت امام(ره) است که حوادث خاص و ویژه‌ای بوده است.
4. معرفی تعدادی از آثار ادبی و هنری که ویژگی‌های خاصی داشتند، مثلاً برای اینکه بدانیم از بین اقلیت‌ها هم اسیر داشته‌ایم، کتاب «چه کسی قشقره‌ها را می‌کشد؟» که خاطرات یک فرد ارمنی است را انتخاب کردیم یا آثاری که مزین به تقریظ مقام معظم رهبری هستند مثل «سرباز کوچک امام».
5. مسائل حقوقی اسارت
6. مسائل فردی و اجتماعی در اسارت همانند بهداشت، آموزش، بيماری‌ها، امكانات، ابتكارات و مانند آن.
«دانشنامه آزادگان» از چه ويژگی‌ها و مختصاتی برخوردار است و فرایند اجرایی کار چگونه بوده است؟
از نظر واژگان هم مدخل کوتاه، هم متوسط و هم بلند داریم و بسته به اهمیت موضوع هر مدخل، تعداد واژگان هم متفاوت است. در نگارش مقالات هم از آزادگان فرهیخته و اهل قلم و هم از سایر نویسندگان و دانشنامه‌نگاران استفاده شده و شیوه کار این گونه بود که مقالات، پس از دريافت، مورد ارزيابی محتوايی و نگارشی قرار گرفتند. در ارزيابی محتوايی، محتوای مقاله از نظر استنادی و مطابقت با حقايق؛ و در ارزيابی نگارشی، تناسب با موضوع مقاله، برخورداری از لحن دانشنامگی، انسجام درونی و توالی منطقی مباحث مد نظر بود. درصورتی كه مقالات در اين دو مرحله، نيازمند اصلاحات بود، به مولف بازگردانده می‌شد تا ظرف مدت زمانی معين به اصلاح آن همت گمارده و آن را بازگرداند. پس از بررسی مجدد و اطمينان از اصلاحات انجام‌شده، مقاله برای سير مراحل ويراستاری ادبی و صوری و محتوايی ارسال می‌شد. در نهایت، نسخه نهایی دانشنامه در اختیار مؤسسه پیام آزادگان قرار گرفت و مورد بازبینی نهایی و اصلاحات آخر قرار گرفت.
تعداد مداخل حدود 134 مدخل بوده که 100 مقاله توسط نویسندگان غیرآزاده نوشته شده و 34 مقاله را نویسندگان آزاده نگاشته‌اند. کلاً 50 نویسنده در این کار با ما همکاری کردند.
باید این نکته مهم را اعلام کنم که با وجود تلاش بسیار زیاد دو مجموعه پژوهشکده و مؤسسه پیام آزادگان، به هیچ عنوان این ادعا وجود ندارد که کارِ عرضهشده کمنقص است و از نظر صحت اطلاعات تاریخی و حتی نگارشی هیچ اشکالی بر آن مترتب نیست، قطعاً اشکالاتی دارد و چشم امید ما به همه آزادگان، محققان تاریخ دفاع مقدس و اسارت و دانشنامهنویسان است که پس از توزیع کار، اشکالات را به ما منتقل کنند.
معمولاً کارهای جدید پژوهشی در پاسخ به یک نیاز و خلأ شکل می‌گیرد. در زمینه دفاع مقدس و آزادگان چه خلأیی وجود داشت که باعث شد این کار شکل بگیرد؟
تاکنون پژوهش‌های مختلف و قابل توجهی در حوزه جنگ صورت گرفته است و در خصوص خلأها باید پژوهشگران این عرصه به سبب تسلطشان در این زمینه پاسخ دهند. اما در حوزه مرجعنگاری و مرجع پژوهشی- بی آنکه اطلاع دقیقی از تعدا آثار منتشره در این حوزه داشته باشم- احساس می‌کنم جای کار بیشتری وجود دارد. غیر از دو جلد نخست دانشنامه دفاع مقدس که بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس چند سال قبل منتشر کرد، و یکی دو دایرةالمعارف تصویری آنچنان کتاب مرجع و یا فرهنگ‌های دانشنامگی در حوزه دفاع مقدس نداریم. بنابراین فکر می‌کنم انتشار دانشنامه آزادگان می‌تواند شروعی باشد برای اینکه بتوانیم دانشنامه دفاع مقدس را که کار بزرگ‌تر، زمانبرتر و پرهزینه‌تری است به سرانجام برسانیم. جای خالی فرهنگ اعلام، دانشنامههای تصویری، دانشنامه‌هایی برای جوانان و نوجوانان در حوزه جنگ به شدت احساس می‌شود و امیدوارم با همکاری میان سازمانهای مختلف و بهرهگیری از تجربه نویسندگان و محققان این کار آغاز شود.
«دانشنامه آزادگان» چه دریچه‌های جدیدی به روی ادبیات دفاع مقدس گشوده است؟ و مطالعه این کتاب برای نسل‌های جدید کشور را چقدر ضروری می‌دانید؟
یک کارکرد مهم دانشنامه این است که وقتی یک پژوهشگر، نویسنده، دانشجو، دانشآموز می‌خواهد تحقیقی را درمورد موضوعی آغاز کند، اولین مراجعه وی به دانشنامه است. مثلاً می‌خواهید بدانید اردوگاه موصل 1 کجا بوده، وضعیت ظاهریاش چگونه بوده، چه آدم‌هایی در آنجا بوده‌اند و چه حوادثی در آنجا رخ داده است؟ به نظر می‌رسد، اولین جایی که باید بروید، سراغ همین دانشنامه آزادگان است، زیرا تلاش شده در کوتاهترین واژگان، مستندترین اطلاعات ارائه شود. یا فیلمسازی می‌خواهد درباره حاج آقای ابوترابیفرد یا شهید لشگری مستند یا فیلمی بسازد، به گمانم برای دریافت تصویری جامع و کلی و مستند ابتدا می‌تواند مقاله این عزیران را در دانشنامه مطالعه کند و سپس به تحقیقات دیگر و مطالعه کتابها و خاطرات آن‌ها بپردازد. بنابراین انتشار این اثر برای پژوهشگران می‌تواند آغاز خوبی باشد.
چندسالی است که ترجمه خاطرات دفاع مقدس به عنوان بومی‌ترین نوع ادبی در سال‌های اخیر، در دست مراکز متعدد فرهنگی قرار گرفته است. فکر می‌کنید که کار ترجمه خاطرات دفاع مقدس در کشور چقدر تخصصی انجام می‌شود و چقدر با این نگاه ترجمه خاطرات به سرانجام رسیده است؟
در بحث ترجمه خاطرات دفاع مقدس و کتاب‌های دیگر یک سازماندهی مشخص برای انجام این کار وجود ندارد و به گمان من، بیشتر یک رویکرد تبلیغی بر آن حاکم است و معمولاً گفته می‌شود که نهضت ترجمه را آغاز کرده‌ایم، اما واقعاً برای اینکه نهضت ترجمه شروع شود به این نیست که چند کتاب ترجمه شود، باید هم از نظر بودجه و تأمین منابع، کار ویژه‌ای صورت پذیرد و هم همکاری سازمان‌ها و نهادهای مختلف وجود داشته باشد و مرکزی برای این کار، چه در حوزه مستندنگاری و چه در ادبیات داستانی شکل بگیرد و فارغ از نگاه‌های محدودی که در برخی جاها وجود دارد، آثاری انتخاب شود که بتواند به زبان‌های مختلف منتشر شود و ادبیات ما را به دنیا معرفی کند. متأسفانه این اتفاق نیفتاده گرچه اقدامات خوبی در برخی مراکز در حال انجام است که قطعاً می‌تواند کمک کند، اما به نظر می‌رسد باید یک هم‌افزایی صورت پذیرد.
من خودم به شخصه در ترجمه موافق برگردان یک کتاب خاطره حجیم نیستم. می‌دانید که خاطرات یک سیری را از کودکی راوی آغاز می‌کند تا مراحل مختلف زندگی وی ادامه می‌یابد، بسیار پرحجم می‌شود و شاید این کتاب‌های پرحجم آنچنان برای مخاطب خارجی که اکنون کتابخوانی هم کمتر شده، مناسب نباشد. اعتقاد من این است که باید گزیده‌هایی از آثار مستندنگاری جنگمان را از صنوف مختلف مثل خلبانها، اسرا، بانوان اسیر، امدادگران، فرماندهان رزمندگان و...تدوین کنیم و بعد آن گزیده‌ها را ترجمه کنیم. باید گزیده‌های نابی انتخاب شود که هم نشاندهنده زیباییهای آن روزها باشد و هم از ادبیات کافی برخوردار باشد و این نیازمند تعامل سازمانی و مرکزی است که این موارد را انتخاب کند تا بتواند ارائه دهد.
نظر شما