خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- حسین مهتدی عضو هیئت علمی دانشگاه خلیج فارس که سابقه قابل توجهی در نوشتن مقالات و آثار مرتبط با قرآن دارد، در آخرین فعالیت پژوهشی خود به تدوین فرهنگ‌نامه‌ای برای قرآن پرداخته است. فرهنگ‌نامه‌ای با نام «فرهنگ واژگان قرآن کریم» که با مقدمه‌ای از آیت‌الله صفایی بوشهری با همکاری انتشارات مرکز منطقه‌ای اطلاع‌رسانی علوم و فناوری و انتشارات دانشگاه خلیج فارس بوشهر منتشر شده است. با مهتدی درباره سابقه تدوین فرهنگ‌های قرآنی در جهان اسلام و ایران و نیز ویژگی‌های کتابش گفت‌وگویی کرده‌ایم:
تدوین فرهنگ‌های قرآنی در جهان اسلام امری پرسابقه است. کمی درباره این سابقه توضیح دهید. در زبان عربی تهیه فرهنگ‌های قرآنی از چه زمانی آغاز شد و این فرهنگ‌ها چه حوزه‌هایی را در برمی‌گیرند؟
تدوین لغتنامه‌های قرآن از همان صدر اسلام مورد توجه عالمان دینی بوده است چراکه بعد از نزول قرآن و به‌دنبال مسلمان شدن غیر عرب‌ها و عدم آشنایی آنان با با زبان عربی نیاز به تهیه فرهگ‌لغت‌هایی برای شرح کلمات قرآن احساس می‌شد از طرف دیگر خود عرب‌ها نیز با همه الفاظ قرآن آشنایی نداشتند؛ زیرا هرچند که قرآن به زبان عربی نازل شده بود؛ ولی در آن لغاتی مربوط به قبیله‌ای خاص بود که قبیله دیگر متوجه نمی‌شد؛ به‌همین‌خاطر لغتنامه‌های غریب القرآن تدوین شد. مهم‌ترین فرهنگ‌لغت‌های قرآنی که به زبان عربی نوشته شده‌اند از نظر زمانی عبارتند از معجم بن عباس تدوین شده در سال 68 هجری با عنوان «مسائل نافع بن الأزرق فی غریب القرآن»، «غریب القرآن» اثر أبی سعید أبان بن تغلب بن رباح البكری معروف به جریری (141 هـ)، «مجاز القرآن» اثر أبی عبیدة البصری (ت 209هـ)، «غریب القرآن» اثر ابن قتیبة (ت 276هـ)، «غریب القرآن» اثر محمد بن عزیز السجستانی (ت 250هـ) و در دوره‌های بعد مفردات ألفاظ القرآن اثر راغب اصفهانی (ت 502هـ) و در دوره معاصر القاموس القویم للقرآن الكریم (1983م) اثر احمد عبد الفتاح، معجم ألفاظ القرآن الكریم که توسط مجمع اللغة العربیة (1989م) منتشر شده است و التحقیق فی کلمات القرآن الکریم حسن مصطفوی (1426 هـ).
نکته‌ای که باید در اینجا به آن اشاره کرد این است که علاوه بر فرهنگ‌لغت‌های قرآنی که به شرح لغات دشوار قرآن پرداخته‌اند فرهنگ‌لغت‌های دیگری در موضوعات مختلف نوشته شده است مانند فرهنگ‌لغت‌های مربوط به احصاء الفاظ قرآن مثل المعجم المفهرس لألفاظ القرآن الكریم اثر محمد فؤاد عبدالباقی که بررسی احصائی از الفاظ قرآن دارد. یا فرهنگ‌لغت‌های موضوعی قرآن کریم مانند الكشاف الاقتصادی لآیات القرآن الكریم اثر محی‌الدین عطیة، تصنیف آیات القرآن الکریم اثر محمود محمد اسماعیل، الفهرس الموضوعی لآیات القرآن الکریم اثر محمد مصطفی محمد، معجم الاعلام و الموضوعات فی القرآن الکریم اثر دکتر عبدالصبور مرزوق، المعجم الموضوعی لآیات القرآن الکریم اثر حسام عبد المنان و یا فروغ بی‌پایان فهرست تفصیلی مفاهیم قرآن کریم اثر عبدالمجید معادیخواه.
در زمینه قرائت‌های قرآنی نیز فرهنگ‌لغت نوشته شده است مانند: معجم القراءات القرآنیة اثر مشترک عبدالعال سالم و مختار عمر؛ معجم مصطلحات التجوید والقراءات اثر إبراهیم الدوسری؛ همچنین در زمینه اشتقاقات نیز فرهنگ‌لغت نوشته شده است مانند: المعجم الاشتقاقی المؤصل لألفاظ القرآن الكریم» اثر محمد حسن جبل.
در زبان فارسی میزان توجه به تدوین فرهنگ‌های قرآنی چگونه بوده است. آیا آثاری شبیه به اثر شما در زبان فارسی مسبوق به سابقه است؟
باید توجه داشت که دقیقاً مشخص نیست از چه زمانی قرآن به زبان فارسی ترجمه شده است. در مقدمه تفسیر تاج التراجم آمده است، سلمان فارسی به امر رسول خدا به این کار اقدام کرده است و «بسم الله الرحمن الرحیم» را چنین ترجمه کرد: «به‌نام یزدان بخشاینده» ؛ اما آنچه از آن در دست است ترجمه سوره حمد است؛ اما ترجمه تفسیر طبری که حوالی سال 350 ق. انجام شده، اولین ترجمه کامل قرآن به زبان فارسی است و از این تاریخ به بعد ترجمه قرآن به زبان فارسی ادامه داشته است، در قرن اخیر تقریباً 100 ترجمه از قرآن به زبان فارسی وجود دارد و فرهنگ‌لغت‌های قرآنی زیادی به فارسی نوشته شده است. مانند: قاموس قرآن کریم اثر علی‌اکبر قرشی؛ نثر طوبی (دائرة المعارف لغات قرآن مجید) اثر ابوالحسن شعرانی و محمد قریب؛ دائرة المعارف قرآن کریم تهیه و تدوین پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی- مركز فرهنگ و معارف قرآن؛ دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی اثر بهاءالدین خرمشاهی؛ کلمه به کلمه با قرآن اثر احمد بابا حاجیانی؛ فرهنگنامه قرآنی، فرهنگ برابری‌های فارسی قرآن بر اساس 142 نسخه خطی کهن محفوظ در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی توسط گروه فرهنگ و ادب بنیاد پژوهشهای اسلامی، زیر نظر محمّد جعفر یاحقی تهیه و تنظیم شده است و همچنین آثار دیگری که از عربی به فارسی ترجمه شده‌اند. اما هر کدام از این آثار ویژگی‌های خاص خود را دارند.
فرهنگی که شما تدوین کرده‌اید چه مزیت‌هایی دارد؟
فهم معنای لغات، این امكان را برای تلاوت کنندگان قرآن فراهم میآورد كه علاوه بر انس با متن قرآن كریم، درک صحیح و دقیقی از معنا و مفهوم آیات داشته و در مفهوم صحیح آیات قرآن، تدبر و تأمل کنند. قصد من از تدوین این اثر این بود که کتابی مختصر و مفید درزمینه ترجمه لغات مهم قرآن همراه با شرح و تفسیری کوتاه به پژوهشگران و دوستداران قرآن کریم تقدیم کنم. کتابی نه آن‌چنان حجیم که مطالعه آن برای همگان میسور نباشد و نه چنان مختصر که برای مبتدیان نوشته شده باشد.
تدوین فرهنگ‌های قرآنی در جهان اسلام امری پرسابقه است. کمی درباره این سابقه توضیح دهید. در زبان عربی تهیه فرهنگ‌های قرآنی از چه زمانی آغاز شد و این فرهنگ‌ها چه حوزه‌هایی را در برمی‌گیرند؟
تدوین لغتنامه‌های قرآن از همان صدر اسلام مورد توجه عالمان دینی بوده است چراکه بعد از نزول قرآن و به‌دنبال مسلمان شدن غیر عرب‌ها و عدم آشنایی آنان با با زبان عربی نیاز به تهیه فرهگ‌لغت‌هایی برای شرح کلمات قرآن احساس می‌شد از طرف دیگر خود عرب‌ها نیز با همه الفاظ قرآن آشنایی نداشتند؛ زیرا هرچند که قرآن به زبان عربی نازل شده بود؛ ولی در آن لغاتی مربوط به قبیله‌ای خاص بود که قبیله دیگر متوجه نمی‌شد؛ به‌همین‌خاطر لغتنامه‌های غریب القرآن تدوین شد. مهم‌ترین فرهنگ‌لغت‌های قرآنی که به زبان عربی نوشته شده‌اند از نظر زمانی عبارتند از معجم بن عباس تدوین شده در سال 68 هجری با عنوان «مسائل نافع بن الأزرق فی غریب القرآن»، «غریب القرآن» اثر أبی سعید أبان بن تغلب بن رباح البكری معروف به جریری (141 هـ)، «مجاز القرآن» اثر أبی عبیدة البصری (ت 209هـ)، «غریب القرآن» اثر ابن قتیبة (ت 276هـ)، «غریب القرآن» اثر محمد بن عزیز السجستانی (ت 250هـ) و در دوره‌های بعد مفردات ألفاظ القرآن اثر راغب اصفهانی (ت 502هـ) و در دوره معاصر القاموس القویم للقرآن الكریم (1983م) اثر احمد عبد الفتاح، معجم ألفاظ القرآن الكریم که توسط مجمع اللغة العربیة (1989م) منتشر شده است و التحقیق فی کلمات القرآن الکریم حسن مصطفوی (1426 هـ).
نکته‌ای که باید در اینجا به آن اشاره کرد این است که علاوه بر فرهنگ‌لغت‌های قرآنی که به شرح لغات دشوار قرآن پرداخته‌اند فرهنگ‌لغت‌های دیگری در موضوعات مختلف نوشته شده است مانند فرهنگ‌لغت‌های مربوط به احصاء الفاظ قرآن مثل المعجم المفهرس لألفاظ القرآن الكریم اثر محمد فؤاد عبدالباقی که بررسی احصائی از الفاظ قرآن دارد. یا فرهنگ‌لغت‌های موضوعی قرآن کریم مانند الكشاف الاقتصادی لآیات القرآن الكریم اثر محی‌الدین عطیة، تصنیف آیات القرآن الکریم اثر محمود محمد اسماعیل، الفهرس الموضوعی لآیات القرآن الکریم اثر محمد مصطفی محمد، معجم الاعلام و الموضوعات فی القرآن الکریم اثر دکتر عبدالصبور مرزوق، المعجم الموضوعی لآیات القرآن الکریم اثر حسام عبد المنان و یا فروغ بی‌پایان فهرست تفصیلی مفاهیم قرآن کریم اثر عبدالمجید معادیخواه.
در زمینه قرائت‌های قرآنی نیز فرهنگ‌لغت نوشته شده است مانند: معجم القراءات القرآنیة اثر مشترک عبدالعال سالم و مختار عمر؛ معجم مصطلحات التجوید والقراءات اثر إبراهیم الدوسری؛ همچنین در زمینه اشتقاقات نیز فرهنگ‌لغت نوشته شده است مانند: المعجم الاشتقاقی المؤصل لألفاظ القرآن الكریم» اثر محمد حسن جبل.
در زبان فارسی میزان توجه به تدوین فرهنگ‌های قرآنی چگونه بوده است. آیا آثاری شبیه به اثر شما در زبان فارسی مسبوق به سابقه است؟
باید توجه داشت که دقیقاً مشخص نیست از چه زمانی قرآن به زبان فارسی ترجمه شده است. در مقدمه تفسیر تاج التراجم آمده است، سلمان فارسی به امر رسول خدا به این کار اقدام کرده است و «بسم الله الرحمن الرحیم» را چنین ترجمه کرد: «به‌نام یزدان بخشاینده» ؛ اما آنچه از آن در دست است ترجمه سوره حمد است؛ اما ترجمه تفسیر طبری که حوالی سال 350 ق. انجام شده، اولین ترجمه کامل قرآن به زبان فارسی است و از این تاریخ به بعد ترجمه قرآن به زبان فارسی ادامه داشته است، در قرن اخیر تقریباً 100 ترجمه از قرآن به زبان فارسی وجود دارد و فرهنگ‌لغت‌های قرآنی زیادی به فارسی نوشته شده است. مانند: قاموس قرآن کریم اثر علی‌اکبر قرشی؛ نثر طوبی (دائرة المعارف لغات قرآن مجید) اثر ابوالحسن شعرانی و محمد قریب؛ دائرة المعارف قرآن کریم تهیه و تدوین پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی- مركز فرهنگ و معارف قرآن؛ دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی اثر بهاءالدین خرمشاهی؛ کلمه به کلمه با قرآن اثر احمد بابا حاجیانی؛ فرهنگنامه قرآنی، فرهنگ برابری‌های فارسی قرآن بر اساس 142 نسخه خطی کهن محفوظ در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی توسط گروه فرهنگ و ادب بنیاد پژوهشهای اسلامی، زیر نظر محمّد جعفر یاحقی تهیه و تنظیم شده است و همچنین آثار دیگری که از عربی به فارسی ترجمه شده‌اند. اما هر کدام از این آثار ویژگی‌های خاص خود را دارند.
فرهنگی که شما تدوین کرده‌اید چه مزیت‌هایی دارد؟
فهم معنای لغات، این امكان را برای تلاوت کنندگان قرآن فراهم میآورد كه علاوه بر انس با متن قرآن كریم، درک صحیح و دقیقی از معنا و مفهوم آیات داشته و در مفهوم صحیح آیات قرآن، تدبر و تأمل کنند. قصد من از تدوین این اثر این بود که کتابی مختصر و مفید درزمینه ترجمه لغات مهم قرآن همراه با شرح و تفسیری کوتاه به پژوهشگران و دوستداران قرآن کریم تقدیم کنم. کتابی نه آن‌چنان حجیم که مطالعه آن برای همگان میسور نباشد و نه چنان مختصر که برای مبتدیان نوشته شده باشد.
.jpg)
یکی از ویژگی‌های کتاب که در کتاب‌های مشابه کمتر می‌توان یافت این است که ترجمه دقیق لغات به زبان فارسی مورد توجه بوده است و مواردی که در این زمینه از نگاه مترجمان دیگر مورد غفلت واقع شده است سعی شده است که جبران شود؛ مانند اللّـهِ: خدا، ایزد، یزدان، ... باید توجه داشت که خداوند یا خداوندگار معادل «مالک» است. از دیگر ویژگی‌های کتاب می‌توان به ریشه‌یابی کلمات و آوردن نکات تفسیری کوتاه اشاره کرد. به‌طوری که خواننده با مطالعه آن از مراجعه به کتب حجم بی‌نیاز می‌شود.
از اساس گستره مخاطبان فرهنگ شما چه کسانی هستند؟ آیا صرفاً برای پژوهشگران مفید فایده است یا گستره وسیع‌تری از مخاطبان را مدنظر داشته‌اید؟
در این کتاب سعی شده تا کسانی که توانایی و فرصت مراجعه به کتب لغت و تفاسیر حجیم را ندارند، ترجمه‌ای روان از لغات مشکل قرآن، همراه با شرح و تفسیری موجز ولی گویا برایشان فراهم شود. این کتاب می‌تواند برای دانشجویان رشته زبان و ادبیات عربی، زبان و ادبیات فارسی، رشته‌های الهیات و تمام علاقه‌مندان به علوم قرآنی مفید باشد.
روش کار شما در تدوین این فرهنگ چگونه بوده است؟
این کتاب بر اساس ترتیب سوره‌های قرآن کریم تنظیم شده است، در هر سوره کلمه‌هایی که معانی آن‌ها مشکل به نظر رسیده است انتخاب شده و معنای آن همراه با تفسیری کوتاه نوشته شده است. از سوی دیگر در صورت لزوم به ریشه لغت و برخی نکات صرفی و نحوی اشاره شده است؛ همچنین در برخی موارد که اعراب کلمه‌ای که در ترجمه آیه تأثیرگذار باشد به آن اشاره شده است؛ مانند اینکه در ذیل کلمه «الضَّالِّینَ» در سوره فاتحه با توجه به اعراب کلمه «غَیرِ» به ترجمه صحیح آیه اشاره شده است «الضَّالِّینَ»: گمراهان، «منحرفان نصاری و کسانی که مانند آن‌ها در گمراهی هستند» (مجمع‌البیان، ج 1، ص 109)، نصاری مصداق بارز ضالین است نه منحصر به آن، در عبارت «صِرَاطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیهِمْ غَیرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیهِمْ وَلَا الضَّالِّینَ» کلمه «غیر» یا بدل از ضمیر «هم» یا «الّذین» یا صفت برای «الّذین» است و ترجمه صحیح آیه چنین است: راه آنان که نعمتشان داده‌ای که آن‌ها نه کسانی‌اند که مورد خشم قرار گرفته‌اند و نه گمراهند؛ بنابراین گروه «أنعمت علیهم» نه مغضوبند و نه ضالین. نه اینکه ما مشمول گروه اولی بشویم ولی مشمول دومی و سومی نشویم؛ بلکه منظور این است که ما مشمولِ گروه «أنعمت علیهم» شویم، همان گروهی که ویژگی‌های گروه دوم و سوم در آن‌ها راه ندارد.
کار دیگری که در این اثر کرده‌ایم این بوده است که ترجمه كلمات بر مبنای موقعیت آن‌ها در آیه و سیاق جمله، به‌منظور فهم آیه موردنظر انجام شده است. از سوی دیگر تا حد امکان، مفردات جمله به‌صورت تک‌تک، ذكر و معنا شده‌اند ولی در جاهایی كه مفردات به‌تنهایی گویا نباشند تركیب آورده آورده شده است. همچنین حروف متصل به افعال و اسم‌ها، همراه فعل یا اسم ذكر شده‌اند، مانند حروف نفی متصل به افعال. این موارد و بسیاری موارد دیگر از این دست، ویژگی‌های تدوین اثر را شکل داده‌اند.
تدوین این اثر چه میزان زمان برد و چه کتاب‌هایی را مرجع خود قرار دادید؟
این اثر حاصل تلاش ده ساله نگارنده است و با مراجعه به منابع مهم تفسیری شیعی و سنی و كتاب‌های اعراب و معناشناسی قرآن و همچنین ترجمه‌های رایج و نظر‌خواهی از اساتید مختلف، تهیه شده است. در این جا شایسته است از آیت‌الله صفایی بوشهری که با راهنمایی‌های عالمانه خود این‌جانب را بهره‌مند کردند صمیمانه تشکر کنم.
در زمانه‌ای که تکنولوژی‌های جدید کامپیوتری و همین‌طور اینترنت قابلیت دسترسی به آثار نظیر فرهنگ‌های واژگان را راحت‌تر کرده است، چرا به این نتیجه رسیدید که اثر خود را به صورت کتاب منتشر کنید؟ آیا نسخه تحت وب این اثر یا نرم‌افزار آن نیز منتشر خواهد شد؟
باوجود گسترش علوم کامپیوتری اما هنوز نسخه چاپی جایگاه خود را دارد؛ اصولاً کتاب‌های معتبر نخست به صورت مکتوب و چاپی وارد بازار نشر می‌شوند و در مرحله بعد در قالب نرم‌افزار تولید می‌شود که إن شاء الله چنین برنامه‌ای نیز در برنامه‌ام هست تا علاقمندان بیشتری از آن بهره‌مند شوند.
نظر شما