برای آشنایی بیشتر با کتابخانه شخصی آیت‌الله بروجردی به این کتابخانه سری زدیم و با مسئولین این بخش به به گفتگو نشستیم. اسماعیل راهنورد مدیر کتابخانه آیت‌الله بروجردی یا همان کتابخانه مسجد اعظم برای بازدید از کتابخانه شخصی آیت‌الله بروجردی ما را راهنمایی می‌کند. کتاب‌ها و آثار آیت‌الله بروجردی منظم و مرتب داخل کمدهای چوبی در بسته دسته‌بندی شده‌اند. دقایقی با اسماعیل راهنورد در مورد کتابخانه گپ می‌زنیم تا حجت‌الاسلام و المسلمین میرزاعلی سلیمانی بروجردی پژوهشگر و کتابشناس هم به ما ملحق شود.
راهنورد می‌گوید بعد از تکمیل شدن بازسازی ساختمان کتابخانه، کتاب‌های شخصی آقای بروجردی را که در بیت ایشان نگهداری می‌شد، به کتابخانه انتقال دادیم و به این ترتیب، کتابخانه شخصی آیت‌الله بروجردی در اینجا شکل گرفت.
او به بخش‌های مختلف کتابخانه اشاره می‌کند و می‌گوید: در کتابخانه شخصی، نسخ خطی و کتاب‌های سنگی، سربی و چاپ‌های صنعتی دیده می‌شود. بخش زیادی از کتاب‌ها تألیفات یا دارای حواشی شخصی ایشان‌اند. ایشان قریب به ۶۵ الی ۷۰ کتاب به صورت مستقل تألیف کرده‌اند.
حجت الاسلام میرزاعلی سلیمانی بروجردی هم در توضیحی در این باره می‌گوید: آیت‌الله بروجردی بر خیلی از کتاب‌هایی که در مجموعه وجود دارد، حاشیه زده‌اند؛ تقریباً حدود 150 عنوان را حاشیه زده‌اند. نکته مهمی که در این بخش وجود دارد، این است که آیت‌الله بروجردی تقریباً در همه رشته‌های علمی حاشیه‌نگاری دارند. از جمله در فقه، اصول، ادبیات، فلسفه، عرفان، کلام، مقتل، تاریخ و اعتقادات. این حالت در کتاب‌های تألیفی ایشان هم هست ولی در کتاب‌های حاشیه‌ای به وضوح دیده می‌شود.
او به جامع الاطراف بودن آیت‌الله بروجردی اشاره می‌کند و معتقد است: این حاشیه زدن‌ها بر کتاب‌های مختلف نشان می‌دهد ایشان یک شخصیت جامع الاطرافی داشته‌اند. به عنوان مثال حاشیه عروه در فقه، حاشیه و شرح کفایه آخوند به عنوان یک کتاب اصولی، یادداشت‌هایی بر مثنوی به عنوان کتاب عرفانی، حاشیه بر کتاب ارشاد شیخ مفید به عنوان کتاب تاریخ. حاشیه بر شرح نهج البلاغه مرحوم لاهیجی. حاشیه بر کتاب نسب‌شناسی.
آقای سلیمانی بروجردی اینها را می‌گوید و یکی یکی کتاب‌ها را هم به کتاب‌ها در قفسه‌ها اشاره می‌کند. کتاب‌ها داخل قفسه‌ها طوری چیده شده‌اند که این حاشیه‌ها را می‌توان از نزدیک دید. وی می‌گوید: اگر روی حاشیه‌ها دقت کنیم، می‌بینیم اینها صرفاً حاشیه نیست، گاهی نکاتی گفته شده که مبانی را خراب کرده اما بنیه علمی آنها کاملاً آشکار است.
از او در مورد دسترسی پژوهشگران به این اسناد و حاشیه‌نگاری‌ها سوال می‌کنم. او می‌گوید: تمام کتاب‌های آیت‌الله بروجردی روی سایت موجود است. هر کسی بخواهد می‌تواند دسترسی پیدا کند و استفاده کند. یکی از خاصیت‌های کتابخانه مسجد اعظم این است که کم محدودیت‌ترین کتابخانه در کشور محسوب می‌شود.
سلیمانی بروجردی سنت حاشیه‌نویسی آیت‌الله بروجردی را بهانه می‌کند و نکته‌ای را به عنوان ویژگی آیت‌الله بروجردی مطرح می‌کند: یک نکته به عنوان تقوای آیت‌الله بروجردی مطرح کنم و آن اینکه ایشان بر کتاب لباس مشکوک آقای خویی حاشیه نوشته‌اند. آقای خویی شاگرد آیت‌الله بروجردی نبوده اما در ردیف شاگردان آقای بروجردی بوده است که بعد از آیت‌الله بروجردی به مرجعیت رسیده است. آیت‌الله بروجردی وقتی می‌بیند کتاب ارزش حاشیه نوشتن دارد، حاشیه می‌زند.
بعد از بیان این نکته، آقای سلیمانی بروجردی کتاب‌های اهدایی را نشان می‌دهد و این بخش را از نظر پی بردن به شخصیت آیت‌الله بروجردی مهم توصیف می‌کند و می‌گوید: این کتاب‌ها نمونه‌ای از کتاب‌هایی است که در عصر ایشان به آقای بروجردی هدیه شده است. اینها هم فهرست شده اند و بالای ۱۲۰ عنوان است. خود مؤلف ابتدای کتاب اهدایی نوشته است. اینجا هم تنوع عجیبی دیده می‌شود. مذاهب و ادیان مختلف خارج و داخل اسلام، تیپ‌ها و افکار مختلف کتاب اهدا کرده‌اند. شیخ شلتوت به عنوان عالم اهل سنت کتابش را اهدا کرده، جرج جرداق مسیحی هم همچنین، مرحوم آقابزرگ تهرانی کتاب اعلام الشیعه خودش را به عنوان یک کتابشناس فرستاده است. البیان آقای خویی به عنوان یک کتاب تفسیری که خودشان برای آقای بروجردی فرستاده‌اند. آن طرف‌تر کتاب مرحوم سیدجعفر شهیدی را می‌بینید. کتابش را به نام مهدویت و اسلام برای آیت‌الله بروجردی فرستاده است. آیت‌الله احمدی آشتیانی کتاب اسرارالتوحید را اهدا کرده است. آیت‌الله شیخ مرتضی حائری یزدی، آیت‌الله عبدالرضا شهرستانی پدر حجت الاسلام و المسلمین سیدجواد شهرستانی، مرحوم شبر. بدیع‌الزمان فروزانفر شرح احادیث مثنوی خودش را می‌فرستد و به آقای بروجردی در متن اهدایی می‌گوید کعبه تقوا. باز نگاه کنید. می‌بینید علمای نجف به آقای بروجردی عنایت داشته‌اند؛ مرحوم سیدصدرالدین شرف‌الدین آملی از جبل عامل لبنان، مرحوم آیت‌الله محمدرضا مظفر از نجف. آقای بروجردی یک فکر بسته نداشته که یک قشر و تیپ خاصی دور خودش جمع کند. یک فکر بازی داشته که هر تیپی با هر فکری با ایشان ارتباط برقرار کرده است. وقتی این تنوع را نگاه می‌کنی، متوجه می‌شوید تمام افکاری که در جهان اسلام و خارج از اسلام بوده‌اند، عنایت داشته‌اند اگر کتاب تألیفی دارند برای آقای بروجردی بفرستند.
بخش دیگر کتابخانه را اسناد تشکیل می‌دهند. دفترهایی که تقریباً از ۱۵ سال پایانی عمر آیت‌الله بروجردی که مرجعیت واحد جهان تشیع را داشته، باقی مانده است.
اسماعیل راهنورد به دفترها اشاره می‌کند و می‌گوید: وقتی این دفترها را نگاه می‌کنید، می‌بینید از این جنبه هم آیت‌الله بروجردی یک شخصیت بی‌نظیر است. آن زمان امکانات این موقع از قبیل رایانه و ... نبوده اما تمام امور بیت ایشان از یک نظم و ترتیب خاصی برخوردار بوده است. دفتر نماز و روزه استیجاری جداست. دفتر حساب روزانه که تمام مخارج روزانه را به صورت جدول بندی شده روز به روز نوشته‌اند.
مدیر کتابخانه به برخی دفترها هم اشاره می‌کند و می‌گوید: دفتر ثبت نامه‌ها یک مجموعه تاریخی و مهم است. از روی این دفتر می‌توانیم متوجه شویم آقای بروجردی در آن زمان با چه اشخاصی ارتباط داشته است و چه نوع ارتباطی داشته است. چون موضوع نامه‌ها ثبت شده است.
وی همچنین اضافه می‌کند: دفتر پرداخت شهریه در عراق هم یکی از دفاتر مهم است. در دفتر شهریه ایران خیلی از شخصیت‌های مطرح و طراز اول انقلاب را می‌توانید مشاهد کنید. افراد مختلفی همچون حضرت امام خمینی، مقام معظم رهبری، آیت‌الله شهید مطهری، آیت‌الله خزعلی، آیت‌الله سیستانی و خیلی بزرگان دیگر. دفترها و اسناد کتابخانه شخصی آیت‌الله بروجردی مخصوصاً دفتر شهریه بخشی از تاریخ حوزه‌اند.
راهنورد به ترتیب دفترها را توضیح می‌دهد: این دفترِ امتحانات حوزه است. اسامی افرادی که امتحان می‌دادند با مشخصات فردی ثبت شده است. اینجا هم اسامی آدم‌های معروف و بزرگانی از جمله مرحوم اکبر هاشمی رفسنجانی قابل رويت است. حتی زمان امتحان مراجعه کننده هم ثبت شده است. دفتر مخارج مسجد اعظم قم نیز به صورت مجزا در این مجموعه وجود دارد. یکی از دفاتر مهم مجموعه دفتر لیست فقرا برای تهیه آرد و نان است که مورد توجه آیت‌الله بروجردی بوده است. دفتر اجازات که سند تاریخی مهمی است. اول تاریخ اجازه ثبت شده، بعد وکیل، بعد اسم شخص و بعد مقداری که می‌توانسته در اجازه تصرف کند؛ نهایتاً اسم کسی که این شخص را برای اجازه معرفی کرده است. به جرات می‌توانم بگویم در اکثر صفحات نام حضرت امام خمینی (ره) دیده می‌شود و این نشان از اعتماد آیت‌الله بروجردی به امام است. من حیث‌المجموع از این دفاتر می‌توان فهمید چقدر آیت‌الله بروجردی کار را دقیق انجام می‌داده‌اند.
آخرین دفتر، دفترِ فک و مهر موم اتاق آقای آیت‌الله بروجردی است. راهنورد می‌گوید: ایشان ۱۰ فروردین سال 1340 رحلت می‌کنند و در ۱۵ فروردین جمعی اموال ایشان را لیست و صورتجلسه کرده‌اند. اسامی مراجع تقلید و بزرگان که این دفتر را امضاء کرده‌اند، قابل مشاهده است.
میرزا علی سلیمانی بروجردی توضیحات پایانی را می‌دهد و می‌گوید: در حال حاضر مشغول کتابشناسی آثار آقای بروجردی هستیم که در چند فصل به شخصیت علمی و انس ایشان به کتاب پرداخته‌ایم. فصل اول به کتاب‌هایی مربوط است که ایشان به طور مستقل نوشته‌اند. فصل دوم آثاری که بر آنها حاشیه نوشته‌اند. فصل بعد کتاب‌های که ایشان تبویب کرده‌اند. چون کتاب‌های چاپ سنگی آن موقع فهرست نداشته‌اند، آقای بروجردی اینها را فهرست‌بندی و عنوان‌بندی کرده که در مجموع 70 تا 80 عنوان تبویبات ایشان است. فصل بعدی کتاب‌هایی است که به دستور آقای بروجردی استنساخ شده‌اند.
و نکته آخر اشاره به اهتمام آیت‌الله بروجردی به امر کتاب و کتابخوانی است؛ سلیمانی بروجردی می‌گوید: یکی از وجوه آیت‌الله بروجردی اهتمام به کتاب و کتابخوانی و چاپ کتاب بوده است که به چند نمونه اشاره می‌کنم؛ کتاب‌هایی که به دستور ایشان چاپ شده، در آن دوره بیش از ۸۰ عنوان است. کتاب‌هایی که به دستور ایشان ترجمه شده و معروف‌ترین آنها کتاب مهدی موعود آقای دوانی است حدوداً ۲۰ عنوان هستند. یکسری کتاب‌ها هم به تشویق آقای بروجردی نوشته شده است.
نظر شما