به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) به نقل از روابط عمومی موسسه خانه کتاب، نشست «شعر فارسی» از سلسله نشست‌های بررسی برخی از شاخه‌های علوم انسانی بعد از انقلاب، عصر شنبه (14 بهمن ماه) با حضور جمعی از پیشکسوتان حوزه ادب و شعر و سایه اقتصادی نیا، پژوهشگر و به عنوان سخنران در سرای اهل قلم برگزار شد. 

سایه اقتصادی نیا درباره وضعیت شعر فارسی پس از انقلاب 1357 چنین اظهار کرد: بنده به ابهامات و پرسش‌هایی از قبیل این که تا چه حد می‌توانیم انقلاب اسلامی را سرفصل زمانی برای بررسی تغییراتی که در حوزه ادبیات ایجاد کرده است، در نظر بگیریم؟ آیا این تغییرات آن قدر مهم، عمیق و گسترده است که بتوانیم آن را یک نقطه آغازگاه بگیریم؟ پاسخ مثبت می‌دهم. 

وی افزود: به نظر من انقلاب 1357 آن قدر تغییرات ایجاد کرده که بعد از 40 سال بتوانیم بگوییم «انقلاب پس از 57 » اما این دید، نگاه تاریخ ادبیاتی است و نگاه ادبی نیست. اگر بخواهیم نگاه ادبی به تغییرات داشته باشیم باید این تغییرات را در فرم و محتوا بررسی کنیم.

این پژوهشگر توضیح داد: قوالبی قبل از انقلاب و در دوران معاصر وجود داشتند مثل «نیمایی»، «سپید»، «شعر حجم، شعر دیگر» و «موج نو» که به تثبیت رسیده بودند، سرایندگان متعدد داشتند و برحسب سرایندگان و مخاطبان در اوان انقلاب، برخی اوج و برخی دیگر رکود یافتند. این چهار دسته شعر ارابه‌ای بودند که شعر فارسی را حمل می‌کردند.

اقتصادی نیا بیان کرد: بعد از انقلاب تقریباً این چهار دسته تا اواسط دهه 60 همچنان ارابه اصلی بودند که شعر فارسی را حمل می‌کردند. از اوایل دهه 70 شمسی و بعد از آن (دهه 80) چند فُرم دیگر به وجود آمدند؛ جریان‌های کوتاه مدت با سرایندگان و مخاطبان محدود به وجود آمدند مثل شعر حرکت، شعر فرا سپید، شعر عکس، شعر معناگریز، شعر زبان و شعر تصویری.

وی ادامه داد: در عرصه شعر عروضی هم تغییراتی بود به ویژه این تغییرات از دهه 70 به بعد قابل مشاهده است که از آن میان می‌توان به دو فرم مشخص غزل نو و غرل پُست مدرن اشاره کرد. این دو فُرم سرایندگانی داشتند و دارند. به نظرم این دو دسته حتی مخاطبان خاص تر و بیشتری داشتند. به همین دلیل دفترانشان همچنان چاپ می‌شود. 

اقتصادی‌نیا در ادامه توضیح داد: بدون شک نیرومندترین قالب عروضی که توانست از مقطع انقلاب پرش کند، زنده بماند و همچنان پویایی خود را حفظ کند، قطعاً غزل است. از میان قوالب عروضی، غزل هم تعداد سرایندگان و هم تعداد خوانندگانش از همه قوالب بیشتر است. شاعران این قالب به طور مثال عبارتند از هوشنگ ابتهاج، سیمین بهبهانی، منزوی و قیصرامین پور که اتفاقاً شناخت نسل نو از آن ها پس از انقلاب رُخ داد. 

وی ادامه داد: مثنوی در دفاتر قبل از انقلاب نیز وجود داشته است اما به صورت تفننی و در حاشیه در دفتر شاعرانی مثل فروغ بود. از دیگر سرایندگان شعر در قالب مثنوی در پیش از انقلاب می‌توان به اخوان و حتی ابتهاج اشاره کرد. اما بعد از انقلاب، مثنوی از حاشیه خارج شد و اتفاقاً در دفاتر بسیاری از سرایندگان مثل علی معلم، اصل قرار گرفت؛ به عبارت دیگر، مثنوی بعد از انقلاب سرایندگان مشخصی پیدا کرد و دیگر از حالت حاشیه‌ای خارج شد. 
این پژوهشگر با بیان این که قوالب سنتی اغلب بعد از انقلاب سرایندگان مشخص پیدا کردند و اغلب تقویت شدند، عنوان کرد: رباعی و دو بیتی نه این که قبل از انقلاب وجود نداشتند اما باز به این صورت که مشخصاً رباعی سرا داشته باشیم، نبودند. قصیده هم قبل از انقلاب وجود داشته است مثل مظاهر مصفا اما باز دوباره این قالب هم بعد از انقلاب سرایندگان دیگر و مشخص‌تر پیدا کرد و تقویت شد مثل اسماعیل خویی. 

اقتصادی نیا بیان کرد:در  شعر چهار پاره بعد از انقلاب تقریباً سراینده قَدَری سراغ نداریم. چهار پاره امروزه تقریباً مرده است. شعر نیمایی هم علی رغم اوجی که در اوان انقلاب داشت، اما بعد از انقلاب با وجود این که همچنان سرایندگانشان زنده بودند، رو به نشیب گذاشت و رکود کرد. 

وی ادامه داد: یکی از دلایل اُفت شعر نیمایی حرکتی بود که رضا براهنی کرد و آن انتشار رساله «چرا من دیگر شاعر نیمایی نیستم؟» در سال 1374 بود. در آن سال‌ها، براهنی کارگاه و شاگرد داشت و به اصطلاح برو بیایی داشت این دفتر توانست شعر نیمایی را از آن جایی که بود، چند پله پایین بیندازد.

این پژوهشگر افزود: شعر سپید بعد از انقلاب فرمانروای بلامنازع عرصه شعر فارسی است؛ آن قالبی که از همه پُرسراینده تر و پُرمخاطب‌تر بود، شعر سپید است. این موضوع دلایل متنوعی دارد اما یکی از مهم ترین آن ها شخص احمد شاملو بود (نفوذ اجتماعی شاملو). دلایل دیگری هم داشت از جمله این که شعر سپید سرودن بسیار آسان بود (سادگی شعر سپید) برای سروردن این شعر، فقط تخیل شاعرانه کفایت می کرد و به اصطلاح دیوار شعر کوتاه شد و هر کسی می توانست به این عرصه گام بگذارد. 

اقتصادی نیا اظهار کرد: معتقدم شاخه سالم و جان به دربرده از شعر سپید شاملو، سپید کوتاه نام دارد. شعر سپید کوتاه عموماً بازگو کننده یک درنگی در لحظه یا یک برداشت فلسفی از جهان است که پدر واقعی آن بیژن جلالی بود. در دهه 80 و تا میانه دهه 90 شعر سپید کوتاه فرمانروای کامل است. مثل اشعار شمس لنگرودی، سیروس نوذری، مسعود احمدی، حافظ موسوی. 

وی ادامه داد: نماینده شعر حجم نیز یدالله رویایی است که همچنان نیز در قید حیات است. موج نو هم همینطور. نماینده شعر دیگر نیز بیژن الهی است که در سال های اخیر اقبال ویژه ای یافت. اما در این جریان، تغییری که قابل ذکر باشد، بنده ندیده ام؛ یعنی سرایندگان محدود و مخاطبان محدود داشت. 

این منتقد ادبی بیان کرد: یکی از جریان‌های کوتاه مدت که بعد از دهه 70 در شعر فارسی به وجود آمد عبارت است از شعر حرکت که ابوالفضل پاشا و مهرداد فلاح شروع کردند، بیانیه‌هایی منتشر کردند و تعدادی هم آن را دنبال کردند اما به واقع نمی توان حتی یک سطر پیدا کرد که هدف و مضمون این نوع از شعر را بیان کند و فقط تعریف شاعرانه از شعر است. شاعران این جریان کوتاه مدت و حتی مخاطبان آن ها فقط مبدع این نوع از شعر بودند و اصلاً تلاشی در جهت تبیین آن نکردند. باز من معتقدم که رضا براهنی بسیار کوشید تا به زبان ادبی تبیین کند که چه می‌گوید. 

وی افزود: شعر معناگریز از دیگر جریان های کوتاه مدت به شمار می‌آید که علی عبدالرضایی در آن سال‌ها مبدع آن بود وهمچنان هم فعال است؛ از روی اسم این نوع شعر کاملاً مشخص است که هیچ معنایی نمی‌توان برای این نوع از سبک شعر پیدا کرد.

اقتصادی نیا بیان کرد: شعر عکس، شعر دیداری، شعر اجرایی، شعر متفاوط که محمد آزرم و لیلا صادقی با شور و حرارت فراوان این نوع از شعر را جلو می‌بردند، از بقیه جریان ها، طرفداران بیشتری پیدا کرده است که به نظر من علت آن، این است که می‌شود یک معنی برایش پیدا کرد و به اصطلاح می‌شود نیمچه پدر و مادری برایش پیدا کرد. شعر فراسپید و فراگفتار را نیز فرزاد میراحمدی درست کرده است. 

این منتقد ادبی اظهار کرد: به نظرم غزل نو می‌تواند یک عاقبت بخیری داشته باشد که محمد سعید میرزایی، مریم جعفری آذر مانی و حامد ابراهیم‌پور نمونه‌های خواندنی در این زمینه ارائه کرده‌اند. 


اقتصادی نیا با اشاره به ویژگی‌های غرل نو، گفت: در غرل نو، محور عمودی شعر قوی است، خاصیت روایی دارد و معمولاً یک داستان از اول شروع می‌شود و تا آخر مخاطب را با خودش می برد و در نهایت می‌شود از آن به عنوان پتانسیلی در هنر نمایشی استفاده کرد. یکی دیگر از مشخصاتش این است که عموماً در حصر شعر عاشقانه نیست بلکه به مضامین اجتماعی، سیاسی و اعتراضی توجه دارد. به همین دلیل است که شاید در عصر جدید شنونده پیدا کرده است. دیگر این که هنجار گریزی نحوی بسیار در آن دیده می‌شود و مشارکت خواننده در ساختن غرل، از خصوصیات غزل نو است.

وی درباره این که آیا انقلاب دگرگون کننده محتوا و درونمایه شعر شد بود یا نه؟، اظهار کرد: بعد از انقلاب، تغییرات زیادی در محتوای شعرها به وجود آمد اما معتقدم دو نوع تغییر محتوایی بسیار بارز هستند؛ یکی شعر دفاع مقدس و دیگر شعر زنان است. 

اقتصادی نیا توضیح داد: شعر دفاع مقدس از همان نخستین حمله عراق به ایران با همان خاصیت تهییجی و تبلیغی شکل گرفت. از میان شاعران این سبک می‌توان به علی معلم، سلمان هراتی، قیصر امین پور و ...اشاره کرد. این گروه از شاعران برای دفاع مقدس شعر می‌گفتند برخی از آن‌ها صبغه ایدئولوژیک همسو با حکومت داشتند برخی دیگر نیز صبغه انسانی جنگ را بیان می‌کردند و برخی دیگر مضامین ملی و میهنی را دخالت می‌دادند. این شعر، حرکت کرد و به تدریج در سال های آخر جنگ، دچار یک دگردیسی شد و به شعر جنگ تبدیل شد. در دهه 70 نیز به شعر آنتی جنگ (شعر صلح) تبدیل شد.

این منتقد ادبی افزود: شعر زنان قبل از انقلاب در تسلط چهره فروغ بود و همچنان این تسلط پایدار است اما از دهه 70 و 80 یک گرایش دیگری در اشعار زنان قابل شناسایی است مثلاً اِروتیسم یکی از عناصر بارز آن است به ویژه در دفاتری که در خارج از ایران چاپ می‌شود.

وی عنوان کرد: یک اتفاق دیگری در شعر زنان بعد از انقلاب به وجود آمد و آن دوگانه سیمین ـ فروغ است که سیمین بهبهانی را به عنوان یک چهره زنانه و فروغ را به عنوان یک چهره دیگر زنانه با کاربردهای متفاوت مقابل یکدیگر قرار دادند.