به‌ گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، کتاب «کارنامه تلخکان»، اثر شیوا مسعودی که بازشناخت اطوار تلخکی و دلقکی با نگاهی به متون نمایشی امروزی، میانگاهی و کهن است به‌عنوان کاندید بخش هنر جایزه کتاب‌سال ایران انتخاب شده است و در همین راستا گفت‌وگویی را با این پژوهشگر انجام داده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.

شیوا مسعودی، در توضیح این اثر به ایبنا گفت: «کارنامه تلخکان» بخشی از رساله دکتری من در دانشگاه تهران بود که با تغییراتی توسط انتشارات نی راهی بازار نشر شد. نگارش این کتاب با این ایده شروع شد که جایگاه دلقک را در ایران مشخص کند. تصور همه از دلقک چیزی شبیه به کریم شیره‌ای، دلقک‌ ناصرالدین شاه یا دلقک نمایش‌های سیاه‌بازی و خیمه‌شب‌بازی است.

این پژوهشگر هنرهای نمایشی ادامه داد: در این پژوهش تلاش کردم تا خطی مشخص را دنبال کنم و ببینم که کاراکتر دلقک از کجا آمده و امروز کجاست. سیر جست‌وجوی این پروژه برای من بسیار جذاب بود و مدت زیادی وقت صرف آن شد.

مسعودی با اشاره به شروع پروژه «کارنامه تلخکان» گفت: شروع این تحقیق از اساطیر آغاز شد و در این پژوهش به‌سراغ اساطیری مانند خدایان شهید شونده و مفهوم قربانی رفتم و در آنجا یک ایده مرکزی خود را پیدا کردم که پایه تحقیق من بود. جست‌وجو در ریشه‌های اساطیری به من نشان داد که اگر همه ویژگی‌های یک دلقک را از او بگیریم تنها چیزی که از او می‌ماند، آدمی است که در مقابل جمع قرار می‌گیرد و ویژگی‌های متمایزی نسبت به جمع دارد.



وی ادامه داد: این تمایز را من با کلمه «otherness» مطرح کردم. «otherness» در حوزه‌های مختلفی کاربرد دارد و به‌معنی دیگرشدگی در مقابل جمع است. در اصل می‌خواستم بیان کنم که این آدم در جمع با دیگران متفاوت است، مانند فردی که در جمع برای دیگران لطیفه‌ای تعریف می‌کند و دیگران را می‌خنداند. در واقع این ایده مرکزی من درباره دلقک بود.

این پژوهشگر با اشاره به پیگیری‌های تاریخی این کتاب اظهار کرد: در ردیابی تاریخی نقش دلقک متوجه شدم که ما از گذشته تا به‌امروز سه گروه شخصیتی داشتیم که من آنها را به‌عنوان اجداد دلقک بازشناسایی کردم. این سه‌گروه نشانه‌هایی داشتند که از هم متمایز بودند اما به مرور و با گذشت سال‌ها این ویژگی‌ها در دلقک تجمیع و تلفیق شدند و ما را به این کاراکتر رساندند که همان دلقک مرکزی تاریخ تئاتر یعنی دلقک سیاه‌بازی و خیمه شب بازی است.

وی افزود: دلقک از دوره مشروطه به بعد دچار تغییراتی شد و در نتیجه ویژگی‌های او در شخصیت‌های ادبیات نمایشی پخش شد. به شکلی که ما امروز در نمایشنامه‌های مختلف شاهد حضور دلقک به‌عنوان شخصیت‌های مختلف هستیم؛ درواقع نمایشنامه‌نویسان به‌صورت خودآگاه یا ناخودآگاه از آن الگوی مرکزی استفاده کرده‌اند.

این نویسنده معتقد است که دلقک به شکل‌های مختلف در نمایشنامه‌های معاصر دیده می‌شود و در این راستا گفت: من در بررسی موردی خود بیش از 10 نمایشنامه از بهرام بیضایی، اکبر رادی، غلامحسین ساعدی، علی رضا نادری، نغمه ثمینی، محمد رضایی‌راد و چند نمایشنامه‌نویس مطرح دیگر را مورد بررسی قرار دادم. ویژگی‌های دلقک در تمامی آثار این نمایشنامه‌نویسان دیده می‌شود. در واقع می‌توان گفت که دلقک در فرهنگ ما ریشه کهن دارد که به‌مرور ویژگی‌های آن در شخصیت‌های مختلف پخش شده است و ما گاهی نشانه‌هایی از آن را در یک شخصیت نمایشی مشاهده می‌کنیم.

وی ادامه داد: من در تحقیق خود متوجه الگوی واژگون دلقک نیز شده‌ام؛ یعنی کاراکتری که همه ویژگی‌های دلقک را دارد؛ اما از این ویژگی‌ها برای تخریب یا تضعیف افراد دیگر استفاده می‌کند. در کارهای آقای رادی و ساعدی می‌توان نمونه‌ای از این نوع شخصیت را پیدا کرد.

مسعودی با اشاره به پژوهش‌هایش پیرامون کاراکتر دلقک عنوان کرد: طبعا من برای تهیه این پژوهش جست‌وجو های بسیاری کردم و منابع بسیاری را به هم ربط دادم تا بتوانم خطوطی را پیدا کنم که به نتیجه مورد نظرم در واکاوی مسیر دلقک در تئاتر ایران دست یابم. همچنین در این پژوهش از منابع انگلیسی بسیار کمک گرفتم؛ چراکه دلقک در اروپا جایگاه مشخص و قابل توجهی دارد و در زمان‌های گذشته دلقک نشانه اعتبار یک دربار اروپایی بوده است.

این پژوهشگر در پاسخ به این سوال که چرا این اثر کاندید جایزه کتاب سال شده است، گفت: به‌ نظرم منتقدان باید درباره این اثر نظر بدهند و بگویند که این کتاب به چه دلیل به‌عنوان کاندید جایزه کتاب‌سال انتخاب شده است؛ اما با این حال شاید .

وی ادامه داد:‌ فکر می‌کنم دلیل انتخاب این کتاب، اطلاعاتی است که این کتاب به ما می‌دهد؛ چراکه ما اطلاعات بسیار کمی از شخصیت دلقک در ایران داریم به‌جز کتاب‌هایی در حوزه نمایش در ایران که بخش‌هایی درباره دلقک دارند، اطلاعات چندان مشخص و جامعی از این شخصیت وجود ندارد و کسی به‌صورت مشخص در این حوزه کاری نکرده است. من برای این کتاب حدود چهار سال زحمت کشیدم و خوشحالم که این روزها نتیجه این تلاش دیده شده است.

مسعودی با اشاره به وظیفه پژوهشگر امروز اظهار کرد: مهم‌ترین کار پژوهشگر شناخت داشته‌ها و پیوند آن به‌دنیای امروز است. بهرام بیضایی در کتاب «هزار افسان کجاست» که درباره داستان هزار و یک شب است، چنین کاری را انجام داده و ریشه‌هایی را در فرهنگ و اسطوره پیدا کرده و به خوبی آنها را بررسی کرده و به دنیای امروز ربط داده است. به‌اعتقاد من کار پژوهشگر فرهنگ و تئاتر این است که گذشته را به امروز وصل کند.

این پژوهشگر در پایان گفت: این روزها مشغول ترجمه کتاب «دلقک، به‌عنوان قهرمان درام قرن بیستم» هستم. این‌کتاب نوشته دانلد مک مانوس بوده که در آمریکا روی کاراکتر دلقک کار کرده است. هنگامی که مشغول آماده‌سازی رساله خود بودم در تحقیقاتم با این نویسنده آمریکایی آشنا شدم و دیدم که او در کتابش به ریشه‌یابی نقش دلقک در پدیدآوردن تئاتر مدرن پرداخته است. به‌همین دلیل با او مکاتباتی داشتم و او کتاب را برای من فرستاد. این کتاب برای من بسیار جذاب است زیرا مانند کتاب من به نقش تاثیرگذار دلقک در تئاتر معاصر اروپا می‌پردازد؛ به‌همین دلیل تصمیم گرفتم تا این کتاب را ترجمه کنم و در اختیار مخاطب ایرانی قرار دهم.