به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، همایش «بررسی ابعاد مردم‌شناختی فرهنگ عاشورا» با حضور دکتر جلیل گلشن، رییس پژوهشگاه میراث فرهنگی، یدالله پرمون، رییس پژوهشکده مردم‌شناسی و پژوهشگران و محققان برجسته مردم‌شناس، شنبه (7 دیماه) در سالن آمفی تئاتر سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری برگزار شد.

گلشن، رییس پژوهشگاه میراث فرهنگی با بیان این‌که میراث فرهنگی ایرانیان، فرهنگ گرانمایه اسلام و ارزش‌های بلندپایه شیعه را دربردارد، عنوان کرد: یکی از وظایف مهم سازمان میراث فرهنگی حفظ این فرهنگ بزرگ و تعمیق آگاهی‌های عمومی و علمی نسبت به این میراث ارزشمند و معنوی است. بدون شک وظیفه همه ما توجه به زوایای گوناگون این فرهنگ و جست‌وجوی راه‌های درک افزون‌تر ابعاد فرهنگی آن به منزله بخش مهمی از میراث فرهنگی کشور است. 

وی با اشاره به تعریفی که در اساسنامه سازمان میراث فرهنگی درباره این میراث آمده‌است، گفت: میراث فرهنگی شامل آثار باقیمانده از گذشتگان که نشانگر حرکت انسان در طول تاریخ است و شناسایی آن، زمینه شناخت هویت و خط فرهنگ را میسر می‌سازد. تصور می‌کنم ما باید نگاه جدیدی به میراث فرهنگی داشته باشیم. میراث فرهنگی هم آثار مادی و هم آثار معنوی و ناملموس را دربرمی‌گیرد اما بیشتر به ابعاد مادی این میراث توجه می‌شود و آن‌گونه که باید درباره ابعاد ناملموس میراث فرهنگی شناخت و آگاهی نداریم. در حقیقت پرداختن به میراث فرهنگی و تجزیه و تحلیل آثار مادی و معنوی که به ما رسیده‌است، می‌تواند راهگشای آینده باشد. 

رییس پژوهشگاه میراث فرهنگی سپس به فعالیت‌های پژوهشکده مردم‌شناسی پرداخت و اظهار کرد: آن‌چه که این پژوهشکده تا پیش از سال 85 انجام داده، مردم‌نگاری در سطح کشور است. اما بخش مهم‌تر کار این است که همایش‌هایی از این قبیل برگزار کند و نتایج تحقیقات و پژوهش‌های پژوهشگران در آن عرضه شود تا بتوانیم از میراث فرهنگی نهایت استفاده را بکنیم. 

وی ادامه داد: هر نقطه‌ای از کشور از لحاظ فرهنگی ویژگی‌هایی دارد که نقاط دیگر آن‌ها را ندارند،‌ بنابراین، تنوع فرهنگی زیادی در کشور وجود دارد که خوشبختانه مردم‌نگاری توانسته‌است این تنوع فرهنگی را ثبت و ضبط کند. وظیفه بعدی بر عهده مردم‌شناسان است که در حقیقت گزینش یک موضوع و تا اعماق آن پیش رفتن و ابعاد مختلف آن را شناسایی کردن است. امیدوارم با نگاه جدید به میراث فرهنگی، بتوانیم ابعاد مختلف را مشخص کنیم. پژوهشکده مردم‌شناسی در زمینه تحکیم هویت فرهنگی کشور جایگاه بسیار مهمی دارد و باید تلاش کند در عرصه اجتماعی ظهور کند و در مسایل روز جامعه شرکت بیشتری داشته باشد. 

یدالله پرمون، رییس پژوهشکده مردم‌شناسی در این نشست به ارایه گزارش اجمالی از روند پژوهشی این پژوهشکده پرداخت و اظهار کرد: تهیه اطلس مردم‌شناختی، برنامه‌ریزی و اجرای طرح‌های مستندنگارانه در کشور، ایجاد و  روزآمد کردن کتابخانه و مرکز اسناد پژوهشکده، گشایش باب پژوهشی مردم‌شناسی، پیشگامی در عرصه برگزاری همایش‌ها، فعالیت‌های مستند‌نگارانه و همکاری با سازمان‌های بین‌المللی برخی از مهم‌ترین اقدامات پژوهشکده مردم‌شناسی در چند ماه تجدید حیات سازمان میراث فرهنگی است. 

وی افزود: پژوهشکده مردم‌شناسی، در راستای عمل به رسالتی که برعهده دارد، امور شناسایی، مستندسازی و پژوهش در باب فرهنگ عاشورایی را در برنامه کاری خود قرار داده‌است. مطالعه عاشورا و فرهنگ عاشورایی، جدای از این رویکرد کلی، محملی است برای انجام وظیفه‌ای درخور از سوی پژوهشگران این پژوهشکده در مسیر پاسداری از این فرهنگ غنی و مقدس. 

علیرضا حسن‌زاده، معاون و عضو هیات علمی پژوهشکده نیز در این همایش به بیان ساختار، اهداف و ضرورت‌های این همایش پرداخت و گفت: پژوهشکده مردم‌شناسی با برپایی این همایش تلاش دارد  وظیفه خود را در شناخت میراث فرهنگی اسلامی مردم ایران پاسخ دهد و گامی کوچک در درک زوایای معنوی، اخلاقی و مردمی فرهنگ عاشورا بردارد. یکی از اهداف این همایش نگاه آسیب‌شناسانه به مسایل مردم‌شناختی و هشدار نسبت به مسایل آینده است. 

وی با بیان این‌که مطالعاتی که در زبان انگلیسی درباره ابعاد مردم‌شناختی فرهنگ عاشورا انجام شده‌است، بسیار بیشتر از آثار فارسی‌زبان و پژوهشگران ایرانی و مسلمان است، عنوان کرد: امیدوارم تلاش‌هایی از این‌دست جایگاه بلند فرهنگ عاشورا را از نگاه انسان‌شناختی بیش از پیش آشکار کند و انسان‌شناسان ایرانی به سهم خود به درک ابعاد مردمی و مردم‌شناختی این فرهنگ والا یاری برسانند. 

حمیدرضا الوند، پژوهشگر مردم‌شناس در این نشست با مروری بر تاریخ مطالعات مردم‌شناسی سوگواری ماه محرم، اظهار کرد: نخستین آثاری که به ثبت آیین‌های سوگ در نزد شیعیان ایران و جهان پرداخته‌اند، یادآور آیین‌های عصر عضد‌الدوله دیلمی در شهر بغداد است. گذشته از متون تاریخی که اشکال سوگواری در ایام محرم و ابعاد گوناگون آن می‌پردازند، بخش دیگری از این ادبیات را دربردارند. 

این پژوهشگر گفت: در دوره پهلوی بنا بر دلایل سیاسی و اجتماعی گزارش‌های مردم‌شناسی از برگزاری آیین ماه محرم نداریم. با این حال آثاری هم در این میان وجود دارد مانند، «آداب و معتقدات ایرانی» تالیف هانری ماسه که در سال 1938 منتشر شده‌است، خاطراتی که رجال سیاسی نوشتند، همچون «شرح زندگانی من» اثر حمدالله مستوفی به کلیاتی از مراسم ویژه ماه محرم اشاره می‌کنند. این جریان ادامه دارد تا شهریور 1320 و خروج رضاشاه از ایران، در این زمان، مقالاتی درباره تعزیه نوشته می‌شود. در دهه 50 نیز در سایه ارزش‌های نمایشی تعزیه مقالات و کتاب‌هایی در این راستا تالیف می‌شوند. در حقیقت تاکنون پژوهشگران توجه بسیاری به مطالعات مردم‌شناسی درباره محرم نداشته‌اند. 

مریم نعمت‌طاووسی، پژوهشگر و نویسنده کتاب «فرهنگ نمایش‌های سنتی و آیینی ایران» از دیگر سخنرانان این همایش بود که با موضوع شبیه‌خوانی، از آیین تا نمایش به سخنرانی پرداخت و اظهار کرد: تعزیه در اصطلاح به نوعی نمایش سنتی ایرانی با برخورداری از وجوه پررنگ آیین، گفته می‌شود که نخست برپایه بیان رخدادهای کربلا شکل گرفت و سپس در طی تکامل تدریجی خود با افزوده شدن عناصر نمایشی، به‌ویژه شیوه عنصر بازنمایی برخی پژوهشگران واژه شبیه‌خوانی را عنوانی مناسب‌تر برای آن دیدند. 

پژوهشگر میراث فرهنگی با اشاره به این‌که درباره روند شکل‌گیری شبیه‌خوانی در میان اندیشمندان اتفاق‌نظر وجود ندارد، گفت: در این باره سه رویکرد عمده بیان می‌شود؛ گروهی که شبیه‌خوانی را فاقد هرگونه زمینه تاریخی غیر از فرهنگ صفویه می‌دانند، گروه بعدی شکل‌گیری شبیه‌خوانی را متاثر از نمایش دینی کشورهای دیگر، به‌طور مشخص نمایش دینی قرون وسطای اروپا می‌دانند و در نهایت اندیشمندانی که باور دارند روند شکل‌گیری این نمایش دینی که برآیند همه آیین‌های سوگواری محرم است، جریانی مداوم و پیوسته بوده که از قرون نخستین اسلامی آغاز شده، در دوره قاجار به شکوفایی رسیده و اکنون نیز تداوم دارد. 

نعمت‌طاووسی ادامه داد: دوران تکمیل شبیه‌خوانی، دوره صفویه است. در این دوره، همه هنرها مانند نقاشی در خدمت بیان دینی درآمد و شاخه جدیدی از قصه‌خوانی به نام پرده‌خوانی رشد ‌کرد. یکی از تاثیرگذارترین کتاب‌هایی که نخستین‌بار به زبان فارسی به شرح زندگانی پیامبران ادیان ابراهیمی و ائمه معصومین (ع) پرداخت، کتاب «روضة‌الشهدا» است. در این کتاب، اشاراتی هم به برگزاری تعزیه و شبیه‌خوانی در دوره صفویه شده‌است. 

وی سپس به گزارش سفرنامه‌ها درباره آیین شبیه‌خوانی پرداخت و اظهار کرد: به گزارش سیاحان از همین دوران است که تعزیه‌خوانی از روی «روضة‌الشهدا» آغاز می‌شود و متون این کتاب با شکل‌های نمایشی ترکیب می‌شود و حالت شبیه‌خوانی به خود می‌‌گیرد. اما دوره اوج این هنر دوره قاجار است. سیر شکوفایی شبیه‌خوانی در دوره قاجار سه شاخصه اصلی دارد؛ تحول کمی که در دوره قاجار مجالس تعزیه‌خوانی به 40 تا 50 مجلس می‌رسد، تحول کیفی که از دوره ناصرالدین‌شاه آغاز می‌شود و در سه حوزه ادبی، موسیقیایی و نمایش انجام می‌شود و تحول اجتماعی که گرایش اعیان و اشراف و درباریان به شبیه‌خوانی است. در این دوره، مردم هم به‌طور فراگیر به این نمایش مذهبی علاقه‌مند می‌شوند. همه این عوامل بستری می‌شوند تا شبیه‌خوانی را به ارتقا برساند. در حقیقت نمایش شبیه‌خوانی یک‌شبه از تاریخ ایران سربرنیاورد. 

مهتاب سلیمانی، کارشناس ارشد مردم‌شناسی با موضوع «تعزیه به مثابه میراث فرهنگی» و فاطمه طارمی با عنوان « نمادپردازی و نماد‌گرایی در ادبیات عاشورایی» از دیگر سخنرانان این نشست بودند.

همایش دو روزه «ابعاد مردم‌شناختی فرهنگ عاشورا» شنبه (7 دیماه) در سالن آمفی تئاتر سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری واقع در خیابان آزادی، تقاطع یادگار امام آغاز شده و یکشنبه (8 دیماه) با قدردانی از انسان‌شناسان برجسته کشور پایان می‌پذیرد.