به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، به همت دفتر پژوهش و آموزش نهاد و به مناسبت روز فرهنگ عمومی، نشست «نقد و نگاهی به بیانیه آزادی خواندن» در سالن اجتماعات کتابخانه مرکزی پارک شهر تهران برگزار شد.

بیانیه آزادی خواندن با موضوع حقوق دسترسی به منابع خواندن، توسط انجمن کتابداران آمریکا(ALA) و شورای ناشران آمریکا تدوین و منتشر شده‌است. این بیانیه سال‌ها به عنوان مرجع گفت‌وگوها در خصوص حق و آزادی خواندن مورد بحث بوده و در این نشست محمود حکمت‌نیا، دانشیار رشته حقوق پژوهشکده فرهنگ و اندیشه اسلامی و معاون پیشن وزیر دادگستری و حجت‌الاسلام محمدرضا زائری، رئیس اندیشگاه فرهنگی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ضمن بیان مفاد و بررسی این بیانیه با یکدیگر گفت‌وگو کردند.

در ابتدای این نشست حکمت‌نیا گفت: این بیانیه در فضای حقوق امریکا منتشر شده و اینکه چرا این بیانیه نوشته شده است باید گفت که در حوزه آزادی بیان کشورها رویکردهای متفاوتی دارند که امریکا وقتی می‌خواهد وظایف کنگره را مشخص کند می‌گوید کنگره نمی‌تواند برای محدود کردن آزادی بیان، مطبوعات یا تجمعات علیه دولت قانو‌گذاری کند. بنابراین ما از ساختاری حرف می‌زنیم که آزادی بیان از مداخلات دولت مصونیت دارد.
 
او ادامه داد: نکته‌ای که وجود دارد این است که آزادی بیان بدین معنا نیست که من موظف هستم بیان شما را منتشر کنم. زیرا من بر اساس پروتکل اخلاقی، علمی؛ خبرنگاری و... خودم اینکار را می‌کنم. پس 1- ما آزادی بیان مصون از مداخلات دولت داریم و 2- ما تکلیفی نداریم که هرچیزی را به عموم منتقل کنیم.
 
حکمت‌نیا افزود: این بیانیه می‌خواهد حق دیگری ایجاد کند و آن حق خواننده است که آیا من به عنوان ناشر باید هرآنچه که «او» گفته منتشر کنم و هرآنچه را او می‌خواهد در اختیارش بگذارم؟ قانون امریکا می‌گوید این دست خودت است. می‌توانی منتشر کنی و می‌توانی منتشر نکنی.
 
او درباره این بیانیه اظهار کرد: طبق این بیانیه حقی را برای خواننده قائل می‌شوند که به آن «حق خواندن» می‌گویند. ما یک حق دسترسی به دانش یا دانستن داریم، که حقی است برای تکمیل آزادی بیان، خودسانسوری نهادهای توزیع دانش را محدود می‌کند. درواقع کتابداران و ناشرانی که این بیانیه را تنظیم کردند با در نظر گرفتن حق خواندن از نظر قانونی این حق را برای خواننده ایجاد می‌کنند.

زائری رئیس اندیشگاه فرهنگی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در ادامه این نشست به ایراد سخن پرداخت و بیان کرد: من ملاحظه‌ای فرامتنی درباره بیانیه دارم و آن این است که نسبت ما در ایران با این بیانیه چیست؟ زیرا چه بخواهیم و چه نخواهیم این چالشی است که ما در داخل کشور هم با‌ آن درگیریم که با چه معیار و منطقی نهاد کتابخانه‌ها منابعی را در دسترس مخاطبان قرار می‌دهد و منابعی را در دسترس قرار نمی‌دهد.

او گفت: مشکلی که ما اینجا داریم این است که با مخاطب بین‌الملل اشتراک در معنا (meaning) نداریم. یعنی وقتی آنها می‌گویند سکولاریسم در ذهن ما یک چیز است و در ذهن آنها چیز دیگریست. یا وقتی می‌گوییم حقوق آنچه در ذهن ما می‌آید با آنچه در ذهن آنها می‌آید متفاوت است. از این زاویه ما باید از آزادی حق خواندن استقبال کنیم ولی ابتدا باید به یک اشتراک در معنای مشترک برسیم که معنایی که در ذهن‌ها متبادر می‌شود فرق نداشته باشد.

زائری ادامه داد: متن این بیانیه که در امریکا منتشر شده می‌گوید ما می‌خواهیم کتاب‌هایی در اختیار خوانندگان بگذاریم اما شما نمی‌گذارید و می‌خواهد این حق را ایجاد کند، ما می‌گویم اکر شما قائل به آزادی خواندن هستید متن نامه رهبر انقلاب به جوانان غربی را هم در اختیار مخاطبان خود بگذارید.
 
زائری در پاسخ به پرسش مجری نشست که «مبنای این بیانیه این است که برای هر شهروند قدرت تشخیص قائل است و یک قدرت حاکم نمی‌آید بگوید من قدرت حکیمانه دارم و تشخیص می‌دهم که این کتاب منتشر شود و آن کتاب در اختیار مخاطب قرار نگیرد، آیا شما به عنوان رئیس اندیشگاه فرهنگی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران این حق را برای خوانندگان قائل هستید؟» گفت: در تعاملات بین‌الملل به یک متن، نهاد، کنفرانس بین‌المللی یا... ما ابتدا باید به یک نقطه مشترک برسیم و بعد وارد بحث درباره آن موضوع شویم. 

حکمت‌نیا توضیح داد: قانون امریکا آزادی بیان و آزادی اطلاعات و آزادی دسترسی به اطلاعات را مفصل بحث کرده است اما این بیانیه می‌گوید چه کسی باید این اطلاعات را منتقل کند؟ آیا ایجاد حق بر خواندن با این استدلال که من منابع را محدود کنم به اعتبار اینکه شما منحرف نشوید، آیا من با این استدلال‌ها حق دارم شما را محدود کنم یا خیر؟

او اضافه کرد: میزان کتاب‌هایی که در اختیار بشر است حدود 107 تا 108 میلیون کتاب است، ما می‌گوییم سانسور نکن اما آیا همه را نیز باید در اختیار مخاطب قرار داد؟ یا نه؟ زیرا چنین مساله‌ای مسئولیت دارد.

حکمت نیا در ادامه درباره Market place of data و تضارب آرا سخن گفت و اظهار کرد: در مرحله شکل‌گیری باورها بحث تضارب آرا چیست و کجاست؟ بازار برخورد ایده‌ها می‌گوید تا ایده‌ها باهم برخورد نکنند ظرافت آنها مشخص نمی‌شود پس در تضارب آرا که Market place of data بحث می‌کند می‌گوید ایده‌ها همه باید شنیده شود تا بحث شکل بگیرد.

او اظهار کرد: اگر من معتقد بودم ایده درست این است که من می‌گویم، چرا اجازه بدهم ایده شما به ذهن سایرین برسد و شنیده شود! Market place of data می‌گوید ایده غلط را باید شنید. زیرا اگر ایده غلط را نشنوی ایده درست می‌میرد. اگر ایده غلط و درست در کنار هم قرار نگیرد ایده درست باقی نمی‌ماند و این همان بحث تضارب آرا است که از آن صحبت می‌شود. و این بخش ار بحث، بحث معرفتی است. حال برای اینکه ایده درست را به مرحله تصمیم و اجرا در بیاوریم سراغ دموکراسی می‌رویم. زیرا دموکراسی در حوزه تصمیم‌گیری وسط می‌آید و یک شیوه تصمیم‌گیری برای رسیدن به یک وفاق ملی است.

او ادامه داد: در حق تکامل شخص این قانون می‌گوید انسان کامل انسانی است که بتواند در مسیر زندگی تصمیمات خلاقانه و عاقلانه بگیرد. حال مساله حق بر خواندن یک حق منفی است یا مثبت؟ حق مثبت به این معناست که دولت تامین کننده این حق است که مخاطب هرآنچه را درخواست می‌کند که بخواند بدست آورد و حق منفی یعنی دولت مداخله کند و هر درخواستی را اجابت نکند.

او با بیان اینکه اگر طرح مساله را تغییر دهیم پاسخ دادن به این سوال که «آیا من این حق را دارم که از باب اخلاقی، محتوایی را در دسترس شما نگذارم؟یا حق ندارم؟» چگونه می‌شود؟ گفت: این بیانیه می‌گوید ما امریکایی‌ها نیاز نداریم کسی ذهنمان را کنترل کند و حق خواندن هرآنچه درخواست می‌کنیم را داریم. اما آیا ما ایرانی‌ها نیاز داریم که اذهانمان کنترل شود و به صلاحدید دیگری، منابعی که درخواست می‌کنیم در دسترسمان قرار نگیرد؟

این استاد مالکیت فکری در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی افزود: طبق این بیانیه آیا شما باید اطلاعات مورد نیاز من را تامین کنی یا خیر؟ و آیا هرکسی که مانع دسترسی آزاد به اطلاعات شد ضمانت اجرایی دارد یا خیر؟ آیا دولت می‌تواند تعیین کند که من بر اساس مصلحتی که خودم در نظر می‌گیرم این میزان از اطلاعات را در اختیار شهروندان می‌گذارم و این میزان را خیر؟ و این مصلحت آیا محدودیت است یا آزادی؟ اینکه من به دلیل دسترسی آزاد و بدون حد به اطلاعات منحرف نشوم، محدودیت است یا آزادی؟ 

زائری در ادامه بحث و در پاسخ به این سوال بیان کرد: در مواجهه با این بیانیه ما ایرانی‌ها جه باید بکنیم؟ اتفاقا ما به دنبال آزادی در خواندن هستیم اما این آزادی را چگونه باید ایحاد کرد؟ در تعارضات موجود در جامعه ما باید چه کنیم؟ آیا جوابی برای حل این تعارضات داریم؟ بنابراین از کلیات این بیانیه باید دفاع کرد اما در مراحل تعارض به سوالاتی که پیش می‌آید باید بحث کرد و به توافق رسید.