ناصر خسرو، شاعر، رياضيدان، جهانگرد، حكيم و مبارز ايرانى با دانش‌هاى گوناگون زمان خويش آشنا بوده است و در مدت اقامت در يمگان كتاب‌هايى را در زمينه فلسفه، حساب، الهيات و علوم دينى نوشت و همه عمر پربارش صرف انديشيدن و نوشتن و مبارزه سياسى بى امان بر عليه سلجوقيان و عباسيان شد. بررسى ديوان او و اشاراتش به موضوعات مختلف در مورد معارف دينى، ادبى، و علوم گوناگون زمان خود، ملل و نحل، كلام، فلسفه، نجوم، حساب و هندسه و موسيقى نشان از اطلاعات وسيع او در همه اين زمينه‌ها دارد.
ناصرخسرو و فردوسى دو شاعر و حكيمى هستند كه بيش از هر حكيم و شاعر ديگرى به استفاده از خرد و عقل توصيه و تاكيد دارند و در باره خرد شعرهاى زيادى سروده اند. ناصرخسرو حكيم و شاعرى خردگراست و عقل را بنيان همه چيز مى‌داند و مى‌گويد: «اول عقل است و هيچ چيز بر او پوشيده نيست و نشايد كه چيزى باشد كه عقل مر او را نشناسد، كه نام عقل از او بيفتد و نام جهل بر او نشيند».
كتاب «گشايش و رهايش» يكى از آثار ناصرخسرو قباديانى است كه در طى سى پرسش و پاسخ علاوه بر مسايل دينى، كلامى، و فلسفى و هستى‌شناسى به موضوعاتى مانند فيزيك، نجوم، و گياه شناسى و زمين‌شناسى مى‌پردازد و به اين پرسش‌ها پاسخ‌هاى فلسفى مى‌دهد. اين كتاب را ناصرخسرو در هنگام تبعيد در يمگان نوشته است. در اين كتاب ناصرخسرو بعضى پرسش‌هايى را كه در زمان خودش بسيار مهم بوده است و قرن‌ها بعد با پيشرفت علم دانشمندان پاسخ صحيح آن را پيدا كردند مى‌پرسد، منتها در زمان او علم و دانش آن قدرها پيشرفته نبوده است. قرن‌ها مى‌بايست بگذرد تا دانشمندانى همانند او در فرهنگ‌هاى مختلف بر روى اين پرسش‌ها كار كنند و به تدريج پاسخ آنها را بيابند.
او به بيشتر اين پرسش‌ها، چه علوم طبيعى و چه علوم فيزيكى پاسخ‌هاى فلسفى مى‌دهد. ششصد سال ديگر زمان لازم بود تا دانشمندان پاسخ آنها را بيابند. ولى نكته مهم توجه او به امور طبيعى به عنوان يك ناظر دانشمند و دانا و پرسشگرى او است كه اهميت دارد. جنبش علمى كه در قرن دوم هجرى در جهان اسلام با ترجمه كتاب‌هايى از زبان‌هاى فارسى، هندى و يونانى به عربى آغاز شده بود در قرن سوم و چهارم همچنان ادامه يافت. در چنين فضايى بود كه تعقل و خردگرايى بسيار رواج داشت و نهضت معتزليان و اسماعيليه رواج يافت و اخوان الصفا كه شاخه فرهنگى اسماعيليه بودند و با آنها ارتباط داشتند آثار خود را به وجود آوردند.
گسترش و پيشرفت علم و دانش و فلسفه در قرن پنجم هجرى و عصر ناصرخسرو به اوج شكوفايى خود رسيد. در زمان ناصرخسرو مخالفت علماء و فقيهان با دانش‌هاى طبيعى و رياضى مانند پزشكى و نجوم شروع شده بود و ناصرخسرو كه خود اين علوم را آموخته بود با آن دسته كه آنها را «علماء لقبان و فقهالقبان» مى‌ناميد و آموختن اين علوم را نهى مى‌كردند به شدت مخالفت مى‌كرد و آنها را گمراه و كافر مى‌خواند. در كتاب «جامع الحكمتين» به شدت از اين مخالفت ساده انديشانه آنها انتقاد مى‌كند و مى نويسد اگر پزشكى درمان بيمارى را مى‌داند، مانند كسى است كه درمان تشنگى و گرسنگى را مى‌داند و اين دانش او سبب كفر او نمى‌شود و او در كار آفرينش خداوند دخالت نكرده است. در كتاب «گشايش و رهايش» ناصرخسرو علت بالا و پايين رفتن ذرات معلق در هوا را به علت اندازه اندازه شان و اثر جاذبه زمين بر آنها مى‌داند و به آن پاسخى فلسفى مى‌دهد. همچنين در اين در كتاب در پاسخ به پرسش پانزدهم به دو پديده مى پردازد كه بعدها نيوتون و اينشتن به آن پرداختند كه يكى اتاق تاريك (camera obscura) و ديگرى حركت براونى ( Brownian movement) است. اين دو با زبان رياضى آن را توضيح دادند.
همچنين او در پرسش هفدهم از كتاب «گشايش و رهايش» به چرخه آب در طبيعت و عمل تبخير و چگالش (ڂئیۦیگڅژئئی) مى‌پردازد. او در برابر اين پرسش كه چرا وقتى آب رو به پايين مى‌رود بر خاك تكيه دارد و وقتى رو به بالا مى‌رود بر هوا تكيه دارد به شيوه‌اى فلسفى با استفاده از طبايع سعى مى‌كند پاسخ دهد. منشأ همه نسخه‌های خطی و چاپی گشایش و رهایش موجود در ایران فقط از روی نسخه‌ای رونویسی شده است که متعلق به سیدنصرالله تقوی، رئیس دیوان عالی کشور، رئیس دانشکده معقول و منقول، عضو پیوسته فرهنگستان ادب و زبان فارسی، مولف و مصحح بوده است. این نسخه گشایش و رهایش در یک مجموعه حاوی سه کتاب در ١٧٢ برگ و هر صفحه ٢١ سطر دارد. اولین کتاب «کشف المحجوب» ابویعقوب سجستانی است، کتاب دوم «گشایش و رهایش»، و کتاب سوم کتاب کوچکی با عنوان «معرفت آفرینش انسان» است.
هانری کربن، تاریخ کتابت این نسخه را مربوط به قرن ششم می‌داند اما سعید نفیسی با تشخیص او موافق نیست و آن را متعلق به قرن هشتم هجری می‌داند. سعید نفیسی دو دلیل برای این تاریخ می‌آورد، یکی این‌که در پشت ورق اول این نسخه، صاحب آن نوشته است که آن را در سال ٨٠۴ قمری خریداری کرده است و دیگر آن که نوع رسم الخط و کاغذ کتاب مربوط به پیش از سال ٨٠۴ هجری است. از این مجموعه جز رونوشت‌هایی که از آن باقی است هیچ اطلاعی در دست نیست و در فهرست نسخ خطی کتابخانه‌های ایران و دیگر کشورها دیده نمی‌شود. احتمال زیادی دارد که این نسخه خریده شده و در یک مجموعه خصوصی در ایران یا در خارج از کشور نگهداری می شود. از این نسخه چندبار رونویسی شده و چند رونوشت از آن وجود دارد.
کتاب «گشايش و رهايش» ناصرخسرو قباديانى به تصحيح محمدرضا توكلى صابری در 170 صفحه از سوی انتشارات معین منتشر شد. دكتر توكلى صابرى پيش از اين سفرنامه ناصرخسرو را تصحيح كرده است.
نظر شما