در این کتاب ابتدا با در نظرگرفتن ترتیب دوره‌های مختلف صدور فرمان‌ها، به دسته‌بندی آنها پرداخته شده و در مقدمه هر دوره به نکاتی اشاره شده که از تحلیل موارد مختلف به دست آمده است. در ادامه و در بخش اصلی کتاب، به بازشناسی تحول تدریجی شکل و محتوای فرمان‌های دوره قاجار پرداخته شده است.
این تغییرات را می‌توان از دوره قدیم به مدرن در نگارش فرمان‌ها و محتوای آنها و نیز مرحله‌ای از شروع مدرنیته در دیوانسالاری محسوب کرد. شکل نگارش متن فرمان‌ها و نیز موضوع فرمان از جمله فرضیات و مستندات بحث است و یکی دیگر از مهم‌ترین مستندات این ادعا، تعداد مهرها و برخی نوشته‌ها و تصدیقاتی است که بر ظهر فرمان‌ها نوشته شده است.
اسناد تاریخی یکی از منابع دست‌اول و پشتوانه‌ای نسبتاً محکم و دقیق برای تبیین و تحلیل رویدادهای اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی گذشته تعریف شده و مورد استفاده قرار می‌گیرند. درک رویدادها و فهم واقعات اتفاقیه تاریخی به کمک درون‌مایه اسناد دقیق‌تر و عمیق‌تر می‌شود. اشکال موضوعی متنوعی از اسناد وجود دارند که هر یک بنا به محور و موضوع خاص خود در تاریخ‌نویسی در درجاتی متفاوت از اهمیت و کاربرد قرار گرفته‌اند. تنوع این موضوعات به محورهای مختلف اسناد سیاسی (دیوانی) یا اقتصادی (مالی و تجاری)، اجتماعی یا فرهنگی و نیز خانوادگی تقسیم شده است.
فرمان‌ها گونه‌ای از اسناد دیوانی محسوب می‌شوند که به دلیل صادرکننده آن، با تقسیم‌بندی پیشنهادی زنده‌یاد جهانگیر قائم‌مقامی در اثر ماندگار «مقدمه‌ای بر شناخت اسناد تاریخی» در ردیف سلطانیات جای گرفته‌اند. این اسناد به همین دلیل، یعنی صادرکننده خود و جایگاه خاصی که در حوزه حکومتی دارند، در قیاس با سایر اسناد دولتی اعتبار و امتیاز ویژه‌ای داشته و این اعتبار بر اهمیت آنها تأکید دارد.
فرمان‌ها که بخش مهمی از اسناد دیوانی هستند و از نظر استخراج اطلاعات تاریخی در جایگاهی ویژه قرار دارند، مانند دیگر اسناد کهن باید راستی‌آزمایی شده و درستی یا نادرستی و موضوع و مطالب مندرج در آن سنجیده شده و آنگاه به عنوان منبع دست‌اول، در نگارش یک پژوهش تاریخی به کار برده شود. این کتاب، پژوهشی است با تکیه بر مطالب استخراج‌شده از متن، شکل و محتوای تعدادی از فرمان‌هایی که در سازمان اسناد و کتابخانه ملی موجود است. اطلاعات مورد نیاز به عنوان پشتوانه موضوع اثر مورد استفاده قرار گرفته است.
حوریه سعیدی مولف و پژوهشگر در مقدمه کتاب «بازشناسی روند تطور و تحول فرمان‌ها در دیوانسالاری ایران دوره قاجار» چنین آورده است: «فرمان‌ها بخش مهمی از اسناد دیوانی است و از نظر استخراج اطلاعات تاریخی در جایگاه والا و ویژه‌ای قرار دارند و باید راستی‌آزمایی شده و درستی یا نادرستی و موضوع و مطالب مندرج در آن سنجیده شده و آنگاه به عنوان منبع دست اول، در نگارش یک پژوهش تاریخی به کار برده شود. اثر حاضر پژوهشی است با تکیه بر مطالب استخراج شده از متن، شکل و محتوای تعدادی از فرمان‌هایی که در سازمان اسناد و کتابخانه ملی موجود است. اطلاعات مورد نیاز به عنوان پشتوانه موضوع اثر، مورد استفاده قرار گرفته است.»
بر اساس نوع کار، این اطلاعات به استخراج از شکل ظاهری فرمان‌های هدف یعنی بررسی نوع خط، مهر، جای مهر، طغرانویسی و حاشیه‌نویسی، اطلاعات متن شامل تحلیل محتوا و نوع نگارش متن و مخاطب، آغاز، تحمیدیه، بدنه و انجامه سند و نیز ساختار فرمان شامل سواد یا اصل بودن و نیز تزئینات و مهرنویسی‌های ظهر (پشت) فرمان بسنده شده است.
در مجموعه گردآوری و بررسی‌شده در این کتاب، تعداد هفت سند مربوط به دوره صفویه، سه فرمان متعلق به دوره افشاریه و زندیه و مابقی که شامل 183 فرمان است، مربوط به دوره قاجاریه است. در این مجموعه، تنوعی از طغراها، مهرها و تزئینات آنها وجود دارد که برخی در کتاب‌های مرتبط با اسناد معرفی شده و برخی نیز در این کتاب معرفی شده‌اند.
در این کتاب پس از مقدمه و موضوع بحث تعداد و دوره‌های فرمان‌ها و مشخصه‌های ظاهری فرمان‌ها از صفویه تا پایان قاجار آمده است و سپس به دوره صفویه، دوره افشاریه و زندیه اشاره شده و در دوره قاجار به آقا محمدخان قاجار، فتحعلی شاه قاجار، محمدشاه قاجار، ناصرالدین شاه قاجار، مظفرالدین شاه قاجار، محمدعلی شاه قاجار و احمدشاه قاجار پرداخته شده است. خلاصه و نتیجه، فهرست منابع و در پیوست تصاویر فرمان‌ها (گزیده‌ای از تصاویر فرمان‌ها به صورت سیاه و سفید) و نمایه آمده است.
کتاب «بازشناسی روند تطور و تحول فرمان‌ها در دیوانسالاری ایران دوره قاجار» بر اساس گزیده‌ای از فرمان‌های موجود در آرشیو ملی ایران به کوشش حوریه سعیدی در 209 صفحه و شمارگان 500 نسخه از سوی سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران منتشر شد.
نظر شما