به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، نفیسه خلیلی، براساس آمار، سال گذشته ۱۱۰ هزار عنوان کتاب در کشور منتشر شد که نزدیک به ۸۰ هزار عنوان آن چاپ نخست است؛ همچنین بنابر اعلام خانه کتاب و ادبیات ایران، تولید کتاب کودک و نوجوان در آبان‌ماه امسال در مقایسه با مدت زمان مشابه سال گذشته ۴۸ درصد، رشد داشته است. وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی ۲۴ تیرماه سال جاری (۱۴۰۲) با اشاره به اعطای مجوز به بیش از ۲۵۰ هزار عنوان کتاب در دولت سیزدهم اعلام کرد: «هنوز پیمایش کامل و دقیق از کتابخوانی نداریم، اما آخرین پیمایش حاکی از آن است که سرانه مطالعه غیردرسی و دینی در کشور ۳۳ دقیقه است.» با توجه به آمارها، پرسشی که مطرح می‌شود این است، سهم دانش‌آموزان از مطالعه کتاب‌های غیردرسی درسال چقدر است؟ چنددرصد دانش‌آموزان در مدارس به کتابخانه و کتاب‌های به‌روز دسترسی دارند؟ چند درصد از کتاب‌های جدید منتشر شده برای کودکان و نوجوانان در سال وارد کتابخانه‌های مدارس می‌شود؟ آیا اصلاً آماری از کتابخانه‌های مدارس، کتابخانه‌های کلاسی، تعداد کتاب‌های موجود در آن‌ها و فضایی که هر مدرسه برای کتابخانه دارد، احصا شده است؟ و سؤال مهم اینکه آموزش و پرورش بعد از حذف پُست کتابدار در مدارس برای رونق کتابخانه‌های کلاسی و مدارس چه کاری انجام داده است؟

آیا اساساً در مدارس دولتی بودجه‌ای برای تجهیز کتابخانه‌های مدارس درنظر گرفته شده است یا در مدارس غیردولتی با وجود شهریه‌های آنچنانی الزامی برای پرداختن به بحث کتابخوانی، تجهیز کتابخانه و به‌روزرسانی منابعشان وجود دارد؟ این‌ها پرسش‌هایی است که برای پاسخ به آن‌ها باید یک کارآماری دقیق انجام داد اما مهم‌تر اینکه دانش‌آموزان چقدر کتاب غیردرسی می‌خوانند؛ این است که آن‌ها چقدر دوست دارند و چه اندازه ملزم می‌شوند، به کتابخانه بروند و با منابع این محیط آشنا شوند؟ برای این آشنایی چه کردیم و چه می‌خواهیم بکنیم؟ و اینکه برای دسترسی عادلانه دانش‌آموزان به کتابخانه و کتاب‌های به‌روز در مدارس دولتی و غیردولتی چه تهمیدی در نظر گرفته شده است؟

کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان به‌عنوان یک مرجع تخصصی در حوزه کودک و نوجوان براساس اساسنامه خود موظف است به تجهیز کتابخانه‌های مدارس کمک کند اما چند کتابخانه مدرسه دولتی و غیردولتی با این نهاد همکاری دارند؟ کتابخانه ملی، مرجع اعطا شابکا برای کتابخانه‌ها است اما تاکنون چند کتابخانه مدرسه‌ای (آموزشگاهی) شابکا دریافت کرده‌اند؟ آیا کتابخانه مدارس شرایط مطلوبی دارند که شابکا به‌آن‌ها اختصاص پیدا کند؟ این سؤالات و البته مجهولات موجب شده کتابخانه‌های مدارس در سکوت و غربت بمانند.

گفت‌وگوی خبرنگار ایبنا با مسئولان کتابخانه‌های مدارس دولتی و غیردولتی نشان می‌دهد، اولویت مدارس دولتی به‌دلیل اینکه اغلب فرسوده یا دارای امکانات کمی هستند، تجهیز مدارس، تقویت ایمنی، تأمین وسایل گرمایشی و سرمایشی و بسیاری از امکانات اولیه است و با این شرایط قاعدتاً مدرسه‌ای با ۵۰ سال قدمت، اولویتش بازسازی و ایمن‌سازی و در مراحل بعد، تأمین وسایل گرمایشی و سرمایشی و داستان‌های اینگونه است و قطعاً آخرین مسئله این مدرسه‌ها، تجهیز کتابخانه می‌شود. هرچند اولویت در مدارس غیرفرسوده می‌تواند تجهیز کتابخانه باشد.

مرضیه سوری، معلم پایه ششم مدرسه دخترانه آیت‌الله مرعشی می‌گوید: «مدارس دولتی می‌توانند از بودجه مشارکت‌ها برای تجهیز کتابخانه استفاده کنند اما وقتی یک مدرسه دولتی هزار و یک اولویت واجب مانند مناسب‌سازی و بازسازی عمرانی محیط مدرسه دارد آیا جایی برای تجهیز کتابخانه می‌ماند؟» البته با وجود مدارس فرسوده و اولویت بازسازی و نوسازی آن‌ها فرصتی برای استفاده از این بودجه برای تجهیز کتابخانه در این گونه مدارس نمی‌ماند. مجید عبداللهی، معاون فنی و نظارت سازمان نوسازی مدارس سال گذشته اعلام کرده بود؛ ۲۰ هزار مدرسه و ۱۰۸ هزار کلاس درس فرسوده در کشور داریم که برای بازسازی این مدارس به ۱۳۶ هزار میلیارد تومان اعتبار نیاز است.

سوری درباره کتابخانه کلاسی و کتابخانه مجزا در این مدرسه دولتی می‌گوید: «این مدرسه تقریباً هزار متری، ۱۳ کلاس دارد و قرار است کتابخانه‌های کلاسی در مدرسه بعد از بازسازی با تأمین اعتبار به‌صورت شکیل‌تر و بزرگ‌تر دایر شود. در کتابخانه ۳۰ متری این مدرسه حدوداً دو هزار جلد کتاب وجود دارد؛ البته این آمار نیز دقیق احصا نشده و متصدی کتابخانه که نماینده انجمن مربیان است و از طرف مدیر برای اداره کتابخانه به‌کار گرفته شده، هنوز این تعداد را دقیق اعلام نکرده است.»

در کتابخانه مدرسه دولتی آیت‌الله مرعشی نجفی که یک مدرسه دولتی دخترانه در مقطع ابتدایی است؛ کتاب کمک آموزشی زیادی وجود ندارد زیرا مدرسه چندان علاقه‌ای به تبلیغ کتاب کمک آموزشی ندارد. کتاب‌های این کتابخانه شامل موضوعات مذهبی، داستانی، دینی ادبی، رمان و تاریخی است. توجه به مسابقات کتابخوانی و جایزه دادن به همه شرکت‌کنندگان به جای برندگان آن مسابقه کتابخوانی یکی از روش‌های توجه به کتابخوانی در این مدرسه دولتی است. برپایی نمایشگاه کتاب با تخفیف ویژه نیز یکی دیگر از کارهای این مدرسه برای پیشبرد نهضت کتابخوانی است. به‌گفته سوری در مدارس کتابخانه‌ها زیرنظر معاون پرورشی اداره می‌شوند اما این فرد نیز آنقدر درگیر برگزاری فعالیت مختلف مذهبی و تربیتی مختلف است که کتابخانه برایشان اولویت آخر است. ضمن اینکه فعالیت‌های ورزشی نیز زیر نظر همین فرد دنبال می‌شود.

نکته جالب اینجا است که براساس سخنان سوری، معاون پرورشی مدرسه دولتی آیت‌الله مرعشی نجفی، درخواست والدین در مدارس دولتی بیشتر به امکانات آموزشی، پیگیری مباحث اخلاقی و درسی بچه‌ها محدود می‌شود و تجربه به من می‌گوید تاکنون والدین برای نداشتن کتابخانه به مدرسه اعتراضی نکرده‌اند و درخواستی نداشته‌اند.

داستان در مدارس غیردولتی اما متفاوت است؛ مدارسی که به نظر می‌رسد بعضاً منوی لاکچری غذا یا برپایی کلاس‌های خاص در برخی از آن‌ها، از منابع به‌روز کتابخوانی مهم‌تر است. براساس سخنان مهتاب میناچی، کتابدار کتابخانه مدرسه غیرانتفاعی علم و ایمان منطقه ۴ تهران؛ بی‌توجهی به کتابخانه مدارس اپیدمی‌ای است که شمار قابل‌توجهی از مدارس غیردولتی و دولتی به آن مبتلا هستند. حالا شاید بپرسید مدارس دولتی امکانات و پول ندارند؛ چرا مدارس غیر دولتی کتابخانه ندارند؟ او که سابقه همکاری با چندین مدرسه دولتی و غیر دولتی را در کارنامه خود دارد می‌گوید: «باید مدیر و مسئولان یک مدرسه دغدغه کتابخوانی داشته باشند. من در یک مدرسه غیرانتتفاعی کار می‌کردم که ۷۰۰ متر مربع فضای کتابخانه‌ای با کتاب‌های تقریباً به‌روز داشتند اما مدیر مدرسه معتقد بود مدرسه باید تولید محتوا کند و در فضای مجازی در اختیار بچه‌ها قرار بدهد و بچه‌ها نباید به کتابخانه رفت‌وآمد کنند. این کتابخانه انبار کتاب بود و درهایش همیشه بسته بود.»

وی خاطره‌ای از یک مدرسه غیردولتی دیگر که نقطه مقابل این مدرسه بود نیز تعریف می‌کند: «به خاطر دارم، دهه ۸۰ در کتابخانه حسینیه ارشاد میزبان دانش‌آموزان مدرسه غیرانتفاعی دکتر حسابی از منطقه سه تهران بودم. مدرسه‌ای که با وجود غیرانتفاعی بودن در آ ن زمان، کتابخانه نداشت. مدیر مدرسه آن زمان زنگ‌های علوم و تاریخ و ادبیات، بچه‌ها را به کتابخانه نزدیک مدرسه (حسنیه ارشاد) می‌آورد. آن زمان من مسئول کتابخانه بودم.»

مدرسه ابتدایی علم و ایمان که پیش از این مدرسه تخصصی شنا بوده اکنون با وجود یک کتابخانه مجهز در کنار داشتن آزمایشگاه، سالن جلسات، آمفی تئائر و استخر خاص برای دانش‌آموزان و سایت کامپیوتری با تجهیزات کامل و حتی نمازخانه مجهز تلاش کرده با توجه به استانداردهای ایزو (نظام نامه‌ای جهانی که برای فعالیت‌های استاندارد مدارس در حوزه آموزشی، تجهیزات، بهداشتی وغیره تدوین شده و آموزش و پرورش ایران نیز بر اساس همین استاندارد؛ از سال ۹۴ طرح تعالی و تدبیر کیفیت مدیریت مدارس داخلی را بر اساس فعالیت‌های آموزشی و پرورشی مدارس تدوین کرده) تلاش می‌کند با وجود یک کتابدار متخصص، ۶۹۰ دانش‌آموز این مدرسه را در قالب ۳۰ کلاس درسی به کتابخوانی تشویق کند. این مدرسه توجه خاصی به برگزاری مسابقات کتابخوانی دارد و حتماً دانش‌آموزان را در این مسابقات شرکت می‌دهد. برگزاری نمایشگاه کتاب و تبادل کتاب از دیگر فعالیت‌های این مدرسه برای ترویج کتابخوانی است. مبادله کتاب‌های اهدایی در این مدرسه با توجه به قیمت کتاب، تعداد صفحات کتاب، زرد نبودن کتاب و ارزش محتوایی اثر، انجام می‌شود.

فضای کتابخانه‌ای مدرسه «علم و ایمان» ۸۰ متر مربع است. در این کتابخانه ۵ هزار نسخه کتاب وجود دارد. این مدرسه با الهام از آزمون پرلز، برنامه خوانش و خواندن (درک مطلب) را برای پایه دوم و سوم ابتدایی اجرا می‌کند. اعظم شمشیری، معاون آموزشی مدرسه علم و ایمان می‌گوید: «طرح سواد خواندن یا خوانش را از مجله رشد آموزش و پرورش وام گرفته و براساس آن طرح خوانش و درک مطلب کتاب را برای پایه دوم و سوم در این مدرسه اجرا کرده است.» در این طرح کتاب‌های لافونتن و آثار ادبیات کهن برای دانش‌اموزان بازنویسی شده و با ویراستاری و کمک دکتر اسدالله معظمی گودرزی که در حوزه زبان‌شاسی فعالیت دارند؛ کتاب‌هایی به تعداد دانش‌آموزان این مدرسه منتشر شده است.

شمشیری می‌گوید: دغدغه سواد خواندن را از دوره‌های ضمن‌خدمت و آموخته‌های استادانی مثل آقای دکتر عمرانی دارم. به‌گفته مدیر مدرسه، آقای رسول‌زاده، برای اجرای این طرح ۵۰ کتاب خوانده شد تا بهترین داستان‌ها از «مثنوی معنوی»، «کلیله و دمنه»، «شاهنامه» و غیره تهیه شود. به‌گفته مدیر مدرسه، در دهه ۷۰ که این مدرسه پژوهشی تأسیس شد ابتدا کتابخانه کوچکی داشتیم و بعد از برگزاری آزمون جهانی پرلز که سال ۲۰۰۲ در ایران گرفته و مشخص شد سطح سواد خواندن در مدارس ایران ضعیف است، این مدرسه نیز تصمیم گرفت فعالیت پژوهشی و حضور در کتابخانه را پررنگ‌تر دنبال کنیم. بعد از این آزمون‌ها بود که البته آموزش و پرورش در روش‌های تدریس خود بازنگری کرد و کتاب‌های «بخوانیم و بنویسم» نوشته شد. دنبال کردن بحث پژوهش استاندارد ازسوی مدرسه علم و ایمان با اجرای ۲۰۰ پروژه تحقیقاتی در این طرح مبحث قابل تاملی بود که ازسوی این مدرسه دنبال می‌شد. طرح پژوهشی جابر از سال ۸۸ در مدارس اجرا شد و قرار بود با اجرای این طرح فعالیت‌های پژوهشی در مدارس رونق بگیرد. جدیت در اجرای این طرح با همکاری کتابخانه‌های عمومی، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و خود کتابخانه‌های مدارس می‌توانست استفاده از کتاب‌های پژوهشی و مرجع کتابخانه‌ها را به بچه‌ها آموزش دهد.

آقای رسول‌زاده، مدیر مدرسه می‌گوید: «از سال ۸۵ طرحی با عنوان «یاد یار مهربان» برای تجهیز کتابخانه‌های مدارس از سوی آموزش و پرورش اجرا می‌شد اما اکنون سه‌سال است که این طرح اجرا نمی‌شود. براساس این طرح که بن کتاب تا سقف ۲۰۰ هزار تومان به مدارس داده می‌شد و مدارس با استفاده از این تسهیلات می‌توانستند کتاب‌های مرجع و ادبیات کودک را در نسخه‌های بیشتر تهیه کنند. طرحی که ادامه آن می‌توانست کتابخانه‌های مدارس و منابعشان را احیاء کند.

در پایان به‌نظر می‌رسد در کنار فرهنگ‌سازی برای توسعه شاخص‌های کتابخوانی در مدارس باید الزام‌هایی را نیز در نظر بگیریم. دسترسی عادلانه همه دانش‌آموزان به کتابخانه و کتاب‌های به‌روز در همه مدارس دولتی و غیردولتی، وجود کتابفروشی‌های تخصصی کودک و نوجوان، تعامل نزدیک کتابخانه‌های مدارس با کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و کمک این کانون به تجهیز کتابخانه‌های مدارس براساس وظیفه ذاتی و اساسنامه‌اش و همچنین تهیه یک بانک اطلاعاتی از منابع کتابخانه‌های مدارس دولتی و غیردولتی و اختصاص بودجه مستقل برای تجهیز کتابخانه‌های مدارس به‌صورت الزام‌آور می‌تواند راهگشای رونق کتابخانه‌های مدارس باشد.