صیدمحمد درخشنده، مؤلف و ایلام‌پژوه پیشکسوت در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در ایلام گفت: شب چله، یکی از نمادهای ارزشمند فرهنگ ایرانی است که در آن توجه به بنیاد خانواده و احترام به آداب و رسوم به جا مانده از گذشتگان به عنوان یک میراث کهن و ملی در اولویت قرار دارد.

مؤلف کتاب چلچراغ «بررسی آداب، اعیاد و جشن های ایرانی» درخصوص واژه یلدا گفت:هاشم رضی، در کتاب جشن‌های آتش، مهرگان، نوشته است که یلدا واژه‌ای سریانی است به معنی تولّد، رومی‌ها خود واژه ناتالیس (natalis) را به معنی تولد داشتند.

درخشنده ادامه داد: چله شب، روز اول زمستان، در اعصار باستان می توانست روز مقدسی باشد. مهرداد بهار، در کتاب جُستاری چند در فرهنگ ایران نوشته است: شب یلدا کوتاه‌ترین روز سال است. هرچه به ترتیب، در شمارش تقویمی ایام به عقب یا جلو برویم، روز پیوسته بلندتر می‌شود. از سوی دیگر، خورشید که با رسیدن به چله تابستان به اوج قدرت خود رسیده و سپس کهولت و زوالی در نیرویش مشهود شده، هر روز زمان دیدارش کوتاه تر و کوتاه تر می شود؛ در طی پاییز به پایان راه خود می رسد و پس از شب یلدا، باری دیگر زندگی و جوانی را از سر می گیرد و هر روز نیرومندتر می شود.

مولف کتاب «ایل من، ایلام» ادامه داد: در دیدگاه انسانی که همه پدیده‌های جهان را دارای جان می پنداشت و ضمناً به مرگ قطعی باور نداشت، خورشید نیز دارای جان بود، هر سال کودکی، جوانی کمال و پیری را طی می‌کرد و به یاری جادوی انسان‌ها، باری دیگر جوان می‌شد و تولد دیگری می‌یافت، هر چند که شاید فرو نمی‌مرد.

دهم و چله زمستان و جشن گرفتن و رویارویی با آئین کهن و زنده

وی ادامه داد: پس اگر نخستین روز زمستان را، پس از شب یلدا، تولدی دیگر و اگر نه تولد، توان یافتن و جوانی از سرگرفتنی دیگر برای خورشید بدانیم، در واقع سال کهن، خورشید کهن و همه چیز کهن با آغاز زمستان به سر می‌رسد و سال و خورشید و جهانی نو آغاز می‌شود و دهم و چله زمستان و جشن گرفتن آن، ما را به آئین کهن و زنده دیگر روبه رو می‌کند.

درخشنده با اشاره به شب یلدا در ایران ادامه داد: جشن شب یلدا یکی از کهن‌ترین جشن های ایران باستان بوده است. اقوام ایرانی که اساس زندگی‌شان در ایام گذشته بر پایه کشاورزی و دامداری بوده و در طی سال‌ها با سپری کردن فصول و تضادهای طبیعی در گذر زمان صاحب تجربه بوده و تغییر فصول و گردش خورشید و کوتاهی و بلندی شب‌ها و روزها و با جهت حرکت ستارگان آشنایی داشته‌اند، توانسته بودند که کوتاه‌ترین روزهای آذر و آخرین روز پاییز را که بلندترین شب اوّل زمستان است، به خوبی دریابند.

مؤلف کتاب نوروز (فرهنگ، آداب و آیین‌های سال نو در بین اقوام ایران) ادامه داد: در بسیاری از شهرها و مناطق کشور عزیزمان و در میان اقوام فارس، ترک، کُرد، لُر، بلوچ و ایرانیان عرب زبان و هر قوم و قبیله دیگر، اینگونه عادات به نوعی شناخته شده و رایج شده است.

وی خاطرنشان کرد: برخی از این آداب در میان اقوام و قبایل و عشیره ها، درطول تاریخ به باور تبدیل شده، ضمن اینکه طبیعت و محیط درونی و پیرامونی و فرهنگ دیگر اقوام بر روی آن تأثیر گذار بوده و تا به امروز جایگاه فرهنگی خود را در بین اقوام حفظ کرده است.

جشن شب یلدا جشنی کاملاً زنده است

درخشنده گفت: جشن شب یلدا جشنی کاملاً زنده است و در نخستین شب زمستان که بلندترین شب سال است، برپا می شود. این جشن یکی از کهن‌ترین و با سابقه‌ترین جشن‌های ایران از دوران باستان است که در زبان سریانی یلدا و در بین عوام و مردم سرزمین مان ایران، اکثر به «چله» معروف شده است.

مؤلف کتاب «ایلام قدیم» درباره چله بزرگ و چله کوچک گفت: چله بزرگ از اولین روز دی‌ماه که جشن خرم روز است تا دهم بهمن‌ماه که جشن سده است به طول می انجامد. بعد از آن چله کوچک از راه می‌رسد که از دهم بهمن تا بیستم اسفند ماه ادامه دارد و از شدت سرما کم کم کاسته می‌شود.

وی تصریح کرد: بنابراین شب یلدا از دوران تاریخی و باستانی در ایران دارای سوابقی ماندگار بوده و مردم این شب را بلندترین شب سال و شب تولّد خورشید می‌شناختند و در این شب جشن می‌گرفتند و مراسم خاصی انجام می‌دادند.

درخشنده درخصوص جشن‌های دی ماه یا خورماه گفت: از دوران بسیار کهن جشن‌های متعددی در ارتباط با روزها و ماه های زمستان برگزار می‌شد و هر کدام از این آئین مربوط به ایامی ویژه بوده است. بر اساس آنچه که ابوریحان و خلف تبریزی و گردیزی درالباقیه، زین‌الاخبار و برهان قاطع بیان داشته‌اند، در روزهایی از دی ماه (که مصادف با اوائل چلّه بزرگ زمستان است) جشن‌هایی در ایران برگزار می‌شده است.

این مؤلف کتاب ادامه داد: خرم‌روز شب یلدا شب قبل از فرا رسیدن نخستین روز دی ماه درازترین شب سال است و به آن یلدا یا «شب چله» می‌گویند. دی‌ماه را ایرانیان باستان «خورماه» نیزمی گفتند. نخستین روز آن «خرم‌روز» است.

آراستن سفره عقد و ارسال به خانه نامزد در شب چله

وی ادامه داد: در شب چله مردهای جوان خوانچه‌های (سفره عقد) آراسته میوه را به خانه نامزدهای خود می‌فرستند و خود به مهمانی خانه عروس می‌روند. خانواده دختر نیز لباس و پارچه بریده نشده، به جای آن هدیه می‌فرستد.

مؤلف کتاب «باورها در فرهنگ مردم ایلام» ادامه داد: در روزهای هشتم، پانزدهم و بیست و سوم دی ماه ماه نیز تطابق نام روز و ماه را جشن می‌گرفتند.