زعفر احدزاده، نویسنده کتاب «سیدعبدالرحیم خلخالی، بزرگ‌مرد عرصه فرهنگ و ادب کشور» در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در اردبیل، اظهار کرد: خلخالی به حافظ ارادت خاصى داشت؛ از این رو، یکى از مهم‌ترین اقدامات وی چاپ نخستین دیوان حافظ از روی قدیمی‌ترین کتابی بود که گویا 35 سال پس از وفات حافظ کتابت شده و در اختیار آن مرحوم قرار داشت.

وی افزود: خلخالی این اثر را پس از تصحیح منتشر کرد و تا چندین سال دیوان حافظ چاپ خلخالی از معتبرترین نسخه‌ها بود که در قطع 11 × 19 سانتی‌متر، به خط نستعلیق نوشته شده و حاوی 496 غزل، 2 مثنوی (ساقی‌نامه، آهوی وحشی)، 29 قطعه و 42 رباعی و فاقد قصاید و مقدمه محمد گل‌اندام (گردآورنده دیوان حافظ) است.

احدزاده تصریح کرد: از ویژگی‌های این اثر، داشتن تاریخ کتابت (827) هم به عدد و هم به حروف است که با توجه به یکسان بودن خط و قلم کتابت متن و تاریخ و ملاحظه همه قرائن نسخه‌شناسی، اصالت آن محرز بوده و تا سال 1349 شمسی که فیلم نسخه معروف به «ایا صوفیه» مکتوب به سال 813 ه.ق. در اختیار کتابخانه دانشگاه تهران قرار گرفت، قدیمی‌ترین نسخه تاریخ‌دار دیوان حافظ به‌شمار می‌رفت و مقدمه‌ای شد برای چاپ‌های بعدی از این اثرِ همیشه ماندگار تاریخ شعر و ادب فارسی.

وی ادامه داد: سیدعبدالرحیم خلخالی در سال 1306 شمسی بر اساس نسخه ملکی خود به چاپ دیوان حافظ همت کرد که به‌سبب وجود اغلاط چاپی و اختلافاتی که با اصل نسخه داشت، مورد پسند خود او نیز قرار نگرفت تا اینکه در سال 1369 فرزندش شمس‌الدین خلخالی، آن نسخه را به‌صورت عکسی با کیفیت خوب و روشن چاپ و منتشر کرد.

احدزاده افزود: خدمات شایان توجه خلخالی به تاریخ و فرهنگ کشورمان در حدی است که تمامی بزرگان و اساتید اهل ادب هم‌دوره و پس از حیات وی به نیکی یاد کرده‌اند؛ به همین گفتار سعید نفیسی درخصوص خلخالی بسنده می‌کنم که اذعان کرده است:
«کتابفروشی مرحوم خلخالی در ناصرخسرو تهران نزدیک شمس‌العماره به‌نام کتابفروشی خلخالی، مرجع من و کسانی مثل من بود که دنبال کتب و مطبوعات تازه می‌گشتند. مرد کارآمدی بود و به درستکاری و لیاقت شهرت داشت. از جوانی با مرحوم قزوینی، جمال‌زاده، تقی‌زاده و پورداوود دوستی نزدیک داشت، کتاب‌های گرانبهای خود را با کمال گشاده‌دستی به ما امانت می‌داد، به دلیل ضعف و التهاب چشمانش به زحمت می‌توانست بخواند و بنویسد اما مرد پرکاری بود و با همان چشمان ضعیف کارهای مهمی از پیش برده است».

نویسنده کتاب «سیدعبدالرحیم خلخالی، بزرگ‌مرد عرصه فرهنگ و ادب کشور»، خلخالی را از آزادیخواهان  ایران برشمرد که خدمات شایانی به ادبیات ایران کرده است و در این باره گفت: خلخالی، فرزند ملا مؤمن، متولد 1251 خورشیدی در روستای زاویه سادات خلخال بود که تحصیلات مقدماتی را در زادگاه خود به پایان رساند اما برای ادامه تحصیل عازم رشت شد و سالیان دراز در آنجا به تحصیل زبان و ادبیات فارسى و عربى و فقه و اصول و فلسفه مشغول بود. سپس براى تکمیل تحصیلات به تهران آمد و تا ابتداى مشروطیت به طور نامنظم به مطالعه و تحصیل پرداخت. در مدرسه فرانسوی زبان «آلیانس» به فرا گرفتن مقدمات زبان فرانسه پرداخت. در تهران در اثر رفت‌وآمد در محافل مختلف با گروه‌‏هاى سیاسى آشنا شد و براى استقرار مشروطیت به تلاش و تکاپو افتاد.
 

 

احدزاده ادامه داد: وی سردبیر روزنامه «کاوه آهنگر» و «صور اسرافیل» و صاحب امتیاز روزنامه معروف و تندرو «مساوات» بود که پس از صدور فرمان مشروطیت، به‌همراهى سیدمحمدرضا مساوات آن را راه انداخت؛ روزنامه‌ای که لبه تیز حملات آن متوجه محمدعلى شاه بود و یک بار نیز کار آن دو به عدلیه کشید. وی همچنین روزنامه علمی ادبی اخلاقی «پروین» را از سال 1332 قمری با مدیرمسئولی خود در کتابخانه‌اش چاپ می‌کرد.

وی تصریح کرد: خلخالى پس از سقوط محمدعلى شاه و فتح تهران، وارد مرکز شد و ریاست دیوان محاسبات وزارت دارایى را به او سپردند، سپس به ریاست مالیه غار و فشاپویه منصوب شد و در سال 1306 شمسی مدتى مستشار دیوان عالى جزاى عمال دولت بود و بعدتر ریاست اداره‏ بازرسى کل را به او سپردند.

احدزاده درباره مهارت و دانش خلخالی در رشته‌های مختلف نیز گفت: در رشته‌های باستان‌شناسی، نمایشنامه‌نویسی و حقوق استاد بود و مرحوم دکتر معین در جلد پنجم فرهنگ فارسی وی را نویسنده، دانشمند و مشروطه‌طلب و آزادیخواه می‌خواند.

وی در خصوص وجه برجسته علاقه‌مندی‌ها و فعالیت‌های خلخالی اظهار کرد: خلخالى از ادبا و علاقه‌مندان به ادبیات فارسى بود؛ «به یکدیگر محبت کنید» و «حرص باعث هلاک است» (هر دو از تولستوی)، نخستین آثاری است که توسط خلخالی به فارسی ترجمه شده است. چاپ معتبری از کتاب سیاست‌نامه خواجه نظام‌الملک نیز از دیگر کارهای ماندگار اوست. وی با مرحوم مینوی در چاپ چندین کتاب همکاری داشت؛ همچنین مردان نیکوکار را وامی‌داشت تا هزینه چاپ کتب ارزشمند را تأمین کنند که هزینه چاپ برخی از کتب مرحوم اقبال آشتیانی نیز از این راه فراهم شده است؛ ازجمله کتاب «فرهنگ اسدی».

احدزاده اضافه کرد: «لبنان در آتش جنگ»، «داستان خونین» یا «سرگذشت برمکیان» که مضمون تاریخی و عشقی دارد، «تصحیح نوروزنامه خیام»، «دیوان خاقانی» و تصحیح «ادب الوجیز» ابن‌مقفع، ترجمه «شارل و عبدالرحمن» نوشته جرجی زیدان، «دختر هارون الرشید» و «ابومسلم خراسانی» نیز از این دسته است.

وی درباره مهم‌اترین و ماندگارترین اقدام خلخالی در طول حیاتش، تصریح کرد: وفات او در سال 1319 شمسی اتفاق افتاد درحالی که بجز خانه‌ای که در آن زندگی می‌کرد و چند جلد کتاب در کتابخانه، چیز زیادی برای بازماندگانش باقی نگذاشت؛ در عوض اثری زوال‌ناپذیر در ادبیات ما باقی گذاشته است که فراموش نخواهد شد.