سرویس دین و اندیشه خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): با شنیدنِ فرازیستی است که ما از خویش بیرون می‌رویم به سوی سرشت اشیا و آنگاه که باز می‌گردیم امتدادیافته تر از گذشته‌ایم. شنیدن در اینجا یعنی بگذاری وجود در دفعات مکرر خویش را در ظهوری شنیداری به تو بنمایاند بی آنکه تو تحمیل کنی که چه از وجود سر زند و چه ظهور یابد.

در شنیدنی که مورد نظر نگارنده است وجود گامی به پیش می‌آید و ما قدمی به جلو و شنیدن در پرتوی خیره کننده از وجود اما در تاریکی شکل می‌گیرد و بیشتر بار ایمان، آموزش، فرهنگ، و تفکر بر دوش این دست از شنیدن است و این گونه شنیدن ضروری‌ترین امری است که در روزگار کنونی بدان بیش از هر امری نیازمندیم.

با شنیدن فرازیستیِ پیام نبی و نوای کتاب آسمانی، وجود آدمی چون پرِ کاهی در طوفانی سهمگین زیر و زِبَر می‌شود، در خود می‌پیچد و دلهره، تمام تار و پودش را می‌لرزاند و دلش خاشع می‌شود به زمزمه‌های نور. این سنخ شنیدن برای همگان رخ نمی‌نماید، بلکه بحسب اینکه در چه موقعیت وجودی باشیم شنیدن‌های ما متفاوت خواهد بود.

قرآن کریم در تنزیلش با اقرأ آغاز شد و این امر با شنیدن پیامبر (ص) محقق می‌شود. همچنین، گوش فرازیستی‌ای باید باشد که اوامر و نواهی الهی و معارف بلند قرآنی را بشنود تا بتواند در پرتو آن جان را تعالی بخشد. مثنوی مولوی هم با «بشنو» آغاز می‌شود؛ البته شنیدنی متفاوت از شنیدنی‌های مرسوم و مألوف چنان‌که در مقالات شمس آمده: «گفتمش: این سخن را به گوش دگر شنو! بدان گوش مشنو که سخن مشایخ شنیده‌ای!»

در سلوک عرفانی، گوش مقدم بر زبان است و سالک نخست باید بشنود؛ به همین دلیل، مولوی مرید را به گوش و مراد را به زبان تشبیه می‌کند. بنابراین، تا زمانی که مرید به مقام معرفت نرسید و کمالی در این راه بدست نیاورد باید سخن پیر بشنود و در طریقت سخن نگوید.

شاید بتوان گفت: سنت شرقی گوش محور است و سنت یونانی چشم‌محور؛ در سنت‌های شرقی به دلیل، حضور دین به عنوان یکی از منابع زندگی و یکی از مراجع نظری گوش و شنیدن از اهمیت محوری برخوردار است. زیرا ایمان با گوش پیوند عمیقی دارد؛ چنان‌که در کریمة قرآنی آمده است: «وَ قَالُوا لَوْ کُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا کُنَّا فِی أَصْحَابِ السَّعِیرِ» (ملک: ۱۰) در این آیه، شنیدن و تعقل به عنوان دو راه نجات بخش معرفی شده است که شنیدن در این آیه را اگر شنیدن ظاهری بدانیم این نوع شنیدن برای مردمان عادی نجات‌بخش است و اگر آن را شنیدن فرازیستی بدانیم این گونه از شنیدن برای خواص هم راهگشاست. به عنوان نمونه در ساخت مجسمه‌های بودا هم می‌توان اهمیت محوری گوش را دریافت؛ مجسمه‌های بودا با تفاوت در اندازه و شکل و.. در گوش بزرگ داشتن مشترک‌اند. همچنین به تعبیر ژیلسون، مقوله‌بندی ارسطو، بصری است. افزون بر آن، ایده‌های افلاطون هویت دیداری و بصری دارد و کلیدواژة «مشاهده» در فلسفه‌های غربی در نسبت با «شنیدن» از بسامد بسیار بالایی برخوردار است.

متعلّق شنیدن در این اثر نه صداها و نواهای معمولی است نه توصیه‌های روانشناختی است نه مباحث اخلاقی، بلکه ساز و نوای وجود است؛ سازی که با شنیدن آن، هم روان ما تنظیم می‌شود و هم اخلاقمان بهتر می‌شود؛ نغمه‌های الهی، تسبیح پدیده‌ها و ندای حقیقت که با لایه‌های درونی‌تر وجودمان شنیده می‌شود؛ لایه‌های درونی‌تر که در بیشینة انسان‌ها غیرفعال باقی می‌ماند و هیچ گاه از خواب برنمی‌خیزد و در انسان‌هایی، این لایه‌ها گه‌گاه سرآسیمه بیدار می‌شود و در آغوش حقیقت آرام می‌گیرند اما جاذبه‌های خواب آور در حاشیه-های هستی او را به خوابی عمیق و ابدی فرو می‌برد.

معرفی اجمالی کتاب

نویسنده در پژوهش و واکاوی پرسش‌های این اثر سراغ عرفان رفته و قرآن را هم سعی کرده از چشم عارفان ببیند. او در مراجعه به قرآن، عمیق‌ترین طرح‌ها و پاسخ‌های وجودی در فقرة شنیدن را در قرآن و تفسیرهای عرفانی آن یافت. هر یک از عارفان مسلمان سعی داشته‌اند در پیشبرد پژوهش‌هایشان از قرآن بهره برند اما از میان آنها ابن عربی بیش از بقیه توانست با طرح قرآن به عنوان اصل هستی، قرآن را از حاشیة تأیید به هستة مرکزی مباحث هستی شناختی و قلب تپندة آن انتقال دهد.

در فصل نخست معانی گوناگون از سمع در کتب لغت آمده است. سپس معانی سمع از تفاسیر قرآنی و عرفان استنباط شده است. همچنین، به ویژگی‌های شنیدن‌های فرازیستی اشاره شد. این ویژگی‌ها عبارتند از:

اخلاقی شنیدن؛ از حق و با گوش حق شنیدن؛ الهی شنیدن؛ لمس شنیداری حقیقت. در ادامه از شنیدن‌های فرازیستی متناظر در عرفان اسلامی سخن به میان آمده است.

در فصل دوم، جنبة قرآنی شنیدن فرازیستی واکاوی شد و در یک تمثیل درختیِ ناظر به قرآن کریم بیان شد: انقیاد به عنوان ریشة درخت شنیدن و ایمان تنه آن و هدایت و سعادت، میوه شنیدن است.

در این فصل، به سه تمثیل مرتبط با شنوایی اشاره شده است: ۱. تمثیل مؤمن به شنوا و کافر به ناشنوا؛ ۲. تمثیل ناشنوا به حیوان؛ ۳. تمثیل ناشنوا به مرده.

در فصل سوم، از اذن واعیه و قرب نوافل سخن گفته شد و رابطة آن دو با ادراک شنیداری فرازیستی مورد واکاوی قرار گرفته است. نشانه‌های ادراک شنیداری فرازیستیِ در پرتو قرب نوافل عبارت است از :۱. فهم، مراجعه، و عدم تعقل؛ ۲. شنیدن بدون حرف و صوت؛ ۳. خطاناپذیری در پی وحدت؛ ۴. شنیدن با همة قوا.

در فصل چهارم، دلایل موافقان و مخالفانِ برتری سمع بر بصر گزارش شد. همچنین، در این فصل، هفت تبیین از شنیدن معنوی بر اساس مؤلفه‌ها و زوایای مختلف ارائه شده است. همچنین، در این فصل از موانع ادراک شنیداری فرازیستی سخن به میان آمد.

نوآوری‌های این کتاب

این کتاب واجد سه دسته نوآوری است: نوآوری ساختاری، نوآوری نظریه‌ای، نوآوری دستاوردی.

یکم. نوآوری ساختاری: در این اثر بصورت نظام‌مند از ادراک شنیداری فرازیستی و تبیین عرفانی آن بحث شده است که تبیین ها به قرار زیر هستند:

- تبیین ادراک شنیداری فرازیستی بر پایة انسان کامل؛

- تبیین ادراک شنیداری فرازیستی بر اساس لطیفه‌های هفت گانه؛

- تبیین ادراک شنیداری فرازیستی در قالب گوش این جهانی بر اساس غلبه و حضور؛

- تبیین ادراک شنیداری فرازیستی بر اساس موقعیت وجودی؛

- تبیین ادراک شنیداری فرازیستی بر اساس بر همکنش شاکله و سمع؛

- تبیین ادراک شنیداری فرازیستی بر اساس بر اساس سه اعتبار وحدت شخصی وجود؛

- تبیین ادراک شنیداری فرازیستی در قالب سه‌گانة تعلق، تحقق، و تخلق؛

- تبیین گزاره‌های سه گانه در باب الهی شنیدن؛

دوم. نوآوری نظریه‌ای: برخلاف آرای موجود که در آن، شنیدن ارزش معرفتی پایین‌تری از تعقل داشت، در این اثر، از سمع، تفاسیر مختلفی ارائه شد که در برخی از این تفاسیر، شنیدن بالاتر از تعقل معرفی شده است.

سوم. نوآوری دستاوردی: نگارنده در این کتاب، مواجهه‌ای توصیفی، تحلیلی، و استنباطی با مسألة ادراک شنیداری فرازیستی داشته و دستاوردهایی از روزن این مواجهه بنحو سیستمی بر صحنة اندیشه تابیده که از آن جمله‌اند:

- بیان نقش تعامل میان ساحت‌های ظاهری و باطنی انسان در ادراک شنیداری فرازیستی؛

- واکاوی موانع ادراک شنیداری فرازیستی؛

- استنباط بیش از ده معنا برای شنیدن معنوی؛

- بیان جامعة شنوا به مثابة جامعة مُنقاد خدا و تعالیم پیامبر خدا؛

- تحلیل شنیدن معنوی از طریق همة قوا و آلات ادراکی و تک تک ذرات انسان بر اساس حد وسط احدیت.

کتاب «ادراک شنیداری فرازیستی در عرفان اسلامی» نوشته عبدالله صلواتی در ۲۶۸ صفحه و به قیمت ۲۹۵ هزار تومان از سوی سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی منتشر شده است.