به‌گزارش خبرگزاری‌کتاب ایران (ایبنا) در این رویداد فاطمه‌بستان‌شیرین، پژوهشگر و مدرس دانشگاه، رضا زرین‌کمر، پژوهشگر دوره‌پسا دکتری‌و دانش‌آموخته‌ادبیات فارسی‌و تاریخ ایران، زهره‌فهامی، مدرس زبان و ادبیات فارسی‌دانشگاه‌مازندران و محمدرضا رضانژاد، مدرس زبان و ادبیات فارسی‌دانشگاه‌مازندران سخنرانی‌کردند.
بیان مضامین گوناگون دینی‌و عرفانی
فاطمه‌بستان‌شیرین، پژوهشگر و مدرس دانشگاه‌در ابتدای‌این برنامه‌گفت: از آنجا که‌صحبت من در رابطه‌با مخاطب‌شناسی‌و تصویرگری‌در مخزن الاسرار این منظومه‌کوتاه‌زهدآمیز است، می‌خواهم ثابت کنم که‌این اثر سِتُرگ مخاطبانی‌خاص و زبانی‌خیال‌انگیز دارد. قرن ششم هجری‌از نظر ویژگی‌های‌ادبی‌از غنی‌ترین ادوار شعر فارسی‌است.
وی‌افزود: از نظر بیانی، شاعران هم به‌تشبیه‌نظر داشتند و هم به‌انواع استعاره. در این دوره‌کنایه‌ها و مجازها در شعر فراوان است و تلمیح‌های‌متعدد به‌آیات و قصص قرآن، اساطیر ملی‌و بزرگان دینی‌در کلام شاعران به‌چشم می‌خورد. تصويرسازی‌با تشبيه‌و استعاره‌و ... از عواملی‌است كه‌در ساختار كلام ادبی‌مؤثر است.
بستان شیرین ادامه‌داد: نظامی‌از جمله‌شاعرانی‌است كه‌در تشبيه‌و استعاره‌و كنايه‌و مجاز تصوير تازه‌ای به‌كار برده‌است كه‌برای‌درک آنها بايد همه‌تعبيرات و توصيفاتی‌را كه‌شاعر در معانی‌و عوارض يک كلمه‌يا اسم آورده‌است، در كنار هم گذاشت، تا ديد تازه‌او را پيدا كرد و به‌درك احساسات او پی‌برد .نظامی‌استاد بی‌بدیل استعاره‌است. زبان او کاملاً تصویری‌است. او مطالب و مفاهیم را با مدد گرفتن از استعاره، تشبیه، کنایه‌و سایر عناصِر بدیعی‌بیان می‌کند و به‌نمایش می‌گذارد.
بیان مضامین گوناگون دینی‌و عرفانی
فاطمه‌بستان‌شیرین، پژوهشگر و مدرس دانشگاه‌در ابتدای‌این برنامه‌گفت: از آنجا که‌صحبت من در رابطه‌با مخاطب‌شناسی‌و تصویرگری‌در مخزن الاسرار این منظومه‌کوتاه‌زهدآمیز است، می‌خواهم ثابت کنم که‌این اثر سِتُرگ مخاطبانی‌خاص و زبانی‌خیال‌انگیز دارد. قرن ششم هجری‌از نظر ویژگی‌های‌ادبی‌از غنی‌ترین ادوار شعر فارسی‌است.
وی‌افزود: از نظر بیانی، شاعران هم به‌تشبیه‌نظر داشتند و هم به‌انواع استعاره. در این دوره‌کنایه‌ها و مجازها در شعر فراوان است و تلمیح‌های‌متعدد به‌آیات و قصص قرآن، اساطیر ملی‌و بزرگان دینی‌در کلام شاعران به‌چشم می‌خورد. تصويرسازی‌با تشبيه‌و استعاره‌و ... از عواملی‌است كه‌در ساختار كلام ادبی‌مؤثر است.
بستان شیرین ادامه‌داد: نظامی‌از جمله‌شاعرانی‌است كه‌در تشبيه‌و استعاره‌و كنايه‌و مجاز تصوير تازه‌ای به‌كار برده‌است كه‌برای‌درک آنها بايد همه‌تعبيرات و توصيفاتی‌را كه‌شاعر در معانی‌و عوارض يک كلمه‌يا اسم آورده‌است، در كنار هم گذاشت، تا ديد تازه‌او را پيدا كرد و به‌درك احساسات او پی‌برد .نظامی‌استاد بی‌بدیل استعاره‌است. زبان او کاملاً تصویری‌است. او مطالب و مفاهیم را با مدد گرفتن از استعاره، تشبیه، کنایه‌و سایر عناصِر بدیعی‌بیان می‌کند و به‌نمایش می‌گذارد.
وی‌تأکید کرد: چينش كلمات در اثر نظامی‌به‌گونه‌ای‌است كه‌مخاطب را به‌درنگ و تأمل وامی‌دارد. مخاطب شعر نظامی‌می‌داند كه‌در بسياری‌از ابيات، پيام، مستقيم قابل دريافت نيست و بايد از پيچ و خم آرايه‌ها و تصويرهای‌هنری‌بگذرد و تناسب‌های‌لفظی‌و معنايی‌را دريابد تا پيام شعر را درک كند. تصاویر و توصیفاتش چندان بدیع و بکر است که‌خواننده را مدهوش کرده و گاهی‌دریافت مفهوم را نیز مشکل می‌کند. او شاعری خیال‌اندیش و باریک بین است. نگاه نافذ نظامی همواره برای او جزئیات ناشناخته و غریبی کشف می‌کرد و ذهن و زبان تصویرساز او به‌این جزئیات رنگ و بویی‌شگفت می‌داد.
بستان شیرین در بخش دیگری از سخنان خود گفت: قدرت نظامی در تصویرسازی به‌حدی است که‌گاه یک مضمون را چندین جا با آرایش‌های جدید آورده است، مثلاً طلوع و غروب خورشید در این ابیات:
چو یاقوتِ خورشید را دزد برد
به یاقوت جُستن جهان پی‌فشرد
به دزدی‌گرفتند مهتاب را
که این برد آن گوهر ناب را
وی ادامه‌داد: مخزن الاسرار نخستین مثنوی حکیم نظامی و یکی از مصداق‌های بارز ادبیات تعلیمی محسوب می‌شود. این مثنوی جاودان با بیش از دو هزار و ششصد بیت، در چهل سالگی‌شاعر نامی گنجه به‌پایان رسید و از آن زمان تاکنون همواره‌به‌عنوان یکی از مهم‌ترین آثار منظوم و مکتوب در ادبیات فارسی به شمار می‌آید.
مضمون اصلی‌کتاب مخزن الاسرار دعوت انسان‌ها به‌خودشناسی، خداشناسی‌و برگزیدن عادات و رفتار پسندیده است. حکیم نظامی بیت آغازین این اثر را با نام و یاد خداوند آغاز کرده:
بسم الله‌الرحمن الرحیم
هست کلیدِ درِ گنجِ حکیم
و در ادامه این شعر، به‌یکی از اصول اصلی عرفان و تصوف، یعنی وحدت وجود خداوند و واجب الوجود بودن او اشاره نموده است. مخزن‌الاسرار سرشار از نکته‌ها و پندهای عرفانی است که در قالب داستان و ادبیات غنایی به مخاطب عرضه می‌شود.
وی اضافه کرد: متون عرفانی، علاوه‌بر اینکه به لحاظ محتوا به طرح مباحث عرفانی می‌پردازند، زبان ویژهای‌به‌کار می‌گیرند که‌از آن به‌زبان عرفانی تعبیر می‌شود. لازمه عرفان این است که مخاطب را عام در نظر بگیریم؛ اما نظامی بر عکس، مخاطب خاص را در نظر گرفته و شاعرانگی را بر عارف بودن ترجیح داده است.
بستان شیرین ادامه داد: در زبان دینی‌نظامی، کارکرد ترغیب مخاطب به انجام دستورهای دینی حضور ندارد. اگر چه‌او در بسیاری از ابیات که مناجات است، با مخاطب گفت‌و‌گو می‌کند، مخاطب واقعی که خوانندگان مخزن‌الاسرار هستند، هرگز مورد توجه‌قرار نگرفته‌اند:
بنده نظامی که یکیگوی تست
در دو جهان خاک سر کوی توست
خاطرش از معرفت آباد کن
گردنش از داغ غم آزاد کن
برای‌مخاطب عام باید زبان ساده، سهل و به‌دور از پیچیدگی و ابهام باشد.
سنایی‌می‌گوید:
تا نقش خیال دوست با ماست
ما را همه‌عمر خود تماشاست
همچنین مولانا می‌گوید:
نردِبان اين جهان ما و منيست
عاقبت اين نردبان افتادنيست
لاجرم هر کس که‌بالاتر نشست
استخوانش سخت تر خواهد شکست
در این ابیات زبان به‌شدت ساده‌و به‌دور از پیچیدگی است و نیاز ندارد که مخاطب در آن اندیشه و تأمل کند.
مدرس زبان و ادبیات فارسی‌اظهار کرد: دریافت‌های عرفانی‌سنایی عمیق‌تر از دریافت‌های نظامی است و در عوض نظامی با راز و رمز و فنون شاعری بیشتر آشناست.
دوش دیدم که‌ملایک در میخانه زدند
گِل آدم بسرشتند و به‌پیمانه زدند
ساکنان حرم سِتر و عَفاف ملکوت
با من راه‌نشین باده‌مستانه زدند
آسمان بار امانت نتوانست کشید
قرعه‌کار به‌نام من دیوانه‌زدند
وی افزود: نظامی هم مثل حافظ، پیش از اینکه عارف باشد، شاعر است. حافظ پیشینه‌های قوی و مستحکمی در ادب بلاغی دارد مثل سعدی، خاقانی، نظامی، مولوی‌و عطار و... ولی برای نظامی در آن دوران از این باب خلاء وجود داشته و کسی قبل از او نبوده که از او تقلید کند یا او را سرمشق و الگوی‌خود قرار دهد.
وی در پایان گفت: نظامی به زیبایی توانسته است مضامین گوناگون دینی، عرفانی و اخلاقی را با زبان ادبی بازگو کند. این زبان، آموزه‌ها و باورهای دینی را بیان می‌کند؛ ولی کارکرد آن با کارکرد متعارف زبان متفاوت است. نظامی مرد تصویر و تعبیر است. مخاطب خاص طرف صحبت اوست، مخاطب خاص است که‌درگیر تصویرسازی، ابهام و پیچیدگی‌زبان می‌شود.
نظامی؛ تقويت كننده‌سنت‌های‌ايراني
در ادامه این رویداد رضا زرین‌کمر، پژوهشگر دوره‌پسا دکتری و دانش آموخته ادبیات فارسی و تاریخ ایران سخنرانی کرد و گفت: دوره زندگی حكيم نظامی گنجوی (530- پس از 607ق)، عهد سلجوقيان متأخر است؛ دورانی كه نهادهای تاسيس شده توسط حكومت‌های محلی‌ايران- از قرن چهارم قمری- به‌ثمر نشستند. سلجوقيان گرچه‌ترک تبار بودند، پس از گسترش قدرت، از الگوی حاكم بر مناسبات سياسی و فرهنگی ايران پيروی كردند. دستگاه‌وزارت – كه‌از ديرپاترين نهادهای‌سياسی‌ايران است- در روزگار سلجوقيان، اعتلا و قدرتی بسيار داشت؛ اين دستگاه، حافظ فرهنگ و تمدن ايرانی بود.
وی افزود: نظامی در ارّان می‌زيست، سرزمينی كه از اجزای جدايی‌ناپذير ايران فرهنگی به شمار می‌رفت و در آن روزگار، به‌جهت دربارهای فرهنگ‌پرور، ملجا و پناه‌اديبانی‌نامدار بود. حكيم گنجه، علاوه‌بر دربار ايلدگزيان، با دربارهای كوچک و بزرگ منطقه آذربايجان و حتی آناتولی ارتباط داشت و آثار خود را به اميران فرهنگ دوست اطراف تقديم می‌كرد. اين دربارها، نقش مهمی‌در تقويت سنت و تاريخ ايران داشتند و به‌دلايل سياسی و فرهنگی، خود را به‌ايران باستان مرتبط می‌ساختند.
زرین کمر ادامه داد: نظامی‌از مهمترين تقويت كنندگان و امتداد دهنگان سنت‌های ايرانی‌در دربارهای محلی ایران و آذربايجان بود. او به مدد حمايت ارباب قدرت، توانست آثار ماندگاری بسرايد؛ آثاری كه نظامی را در شمار مهمترين و اصلی‌ترين شاعران تاريخ ايران قرار داد. از يک منظر، ميراث نظامی، آثاری است كه‌تقريبا همه آنها به‌نوعی با بازخوانی و امتداد سنت‌های باستانی ايران مرتبطند.
وی در ادامه سخنان خود گفت: بررسی آثار نظامی گواه اهميت مفهوم ايران برای اوست که در ادامه به‌صورت کوتاه این آثار را بررسی می‌کنم:
مخزن الاسرار، نخستين اثر نظامی‌است. او در اين منظومه مقالاتی در باب اخلاق و حكمت سروده، اما از اشاره به‌عهد ايران باستان و ستودن آن فروگذار نكرده است. نظامی هم در تقديم نامه كتاب به‌فخرالدين بهرام شاه و هم در خلال مقالات، به‌عناصر اسطوره‌ای و تاريخی‌ايران باستان پرداخته است.
خسرو و شيرين، دومين اثر نظامی‌است. حكيم گنجه، داستانی‌معروف در ميان مردمان ارّان را به‌نظم درآورده، داستانی‌كه قهرمان آن پادشاهی از ايران باستان است. منظومه، به‌ايران باستان می‌پردازد. نظامي، رسوم نيكوی‌آن روزگار، چون عدل و داد پادشاهان ساسانی‌را ستوده و حتی به رخ قدرتمندان روزگار خويش كشيده است.
زرین کمر اضافه‌کرد: ليلی‌و مجنون، سومين اثر نظامی است. او در اين منظومه، يكی‌عاشقانه‌های معروف فرهنگ عربی‌را به‌پارسی بازگردانده است. بنابراين، می‌توان ليلی‌و مجنون را در امتداد سنت ديرپای ترجمه از عربی به پارسی به‌شمار آورد.
وی افزود: هفت پيكر، چهارمين اثر نظامی‌نيز به‌داستان زندگی‌پادشاهی‌باستاني؛ بهرام گور و بيان حكمت‌هايی پيرامون زندگی او اختصاص دارد. نظامی در اين اثر، ابتدا داستان زندگی بهرام از كودكی تا پادشاهی را می‌سرايد، سپس ماجرای‌هفت زن و هفت گنبد را بيان می‌كند. اين اثر را می‌توان شاخص‌ترين اثر نظامی در استمرار فرهنگ ايرانی ناميد.
وی در ادامه اضافه کرد: اسكندرنامه، پنجمين دفتر از خمسه‌نظامی‌هم گرچه‌به‌روايت زندگی‌اسكندر يونانی‌و كاركيايی‌های‌او - از جمله‌فتح ايران- اختصاص دارد، اما از نگاهی‌ايرانی‌و با تغييراتی‌به‌نفع فرهنگ ايران، روايت شده‌است. ايران، در اسكندرنامه‌به‌رغم شكست از يونان، سرزمينی‌ارجمند است.
پژوهشگر دوره‌پسا دکتری‌و دانش آموخته‌ادبیات فارسی‌و تاریخ ایران در پایان تأکید کرد: در مجموع می‌توان كارنامه‌شاعری‌نظامی‌را، كوشش در مسير استمرار سنت‌های‌ايراني، در قرون ميانه‌دانست. او در دو اثر، بی‌واسطه‌به‌پادشاهان ايران باستان می‌پردازد، در يك منظومه‌از زاويه‌ديد ايرانيان، ماجرای‌يكی‌از بزرگ ترين پادشاهان تاريخ را روايت می‌كند، در اثری‌ديگر، داستانی‌غير ايرانی‌را به‌پارسی‌می‌سرايد و حتی‌در منظومه‌ای‌عرفانی‌هم به‌ايران باستان توجه‌دارد. بدين ترتيب، می‌توان گفت كه‌نظامی‌در دوره‌و جغرافيايی‌حساس، پيام آور فرهنگ ايران است.
سردمدار داستان سرایی
سومین سخنران این برنامه‌نیز زهره‌فهامی‌مدرس زبان و ادبیات فارسی‌دانشگاه‌مازندران بود. او گفت: فرهنگ ایرانی‌از غنی‌ترین و پربارترین فرهنگ‌های‌ادبی‌جهان است که‌در آن رادمردان بسیاری‌بر بلندای‌دانستگی‌آنچنان درخشیدند که‌تلألؤ زیبای‌کلام‌شان قرن‌هاست بر تارک تاریخ ادبیات جهان می درخشد.
وی افزود: حکیم نظامی‌سردمدار داستان سرایی‌و از ارکان شعر فارسی‌است. مردی‌که‌مایۀ عزت و افتخار فارسی‌زبانان و ارجمندی‌جاودانۀ گنجه‌است.ما به‌عنوان وارثان این آثار عظیم باید بدانیم که‌اگر گفتمان‌های‌ما در راستای‌کاهش بی‌عدالتی‌و وقوع صلح نباشد توفیق چندانی‌کسب نکرده‌ایم.همه‌چیز از پشت پنجره‌زیباست! درختان برهنه‌در رهگذار باد، و برگ‌های‌ریختۀ رنگ پریده.همه‌چیز از پشت پنجره‌زیباست! حتی‌کودکی‌گریان، که‌گریبان مادر را می‌درد. ذهن ما مجموعه‌ای‌از تصاویر پیچیدۀ درهم تنیده‌است.
وی در بخش دیگری‌از سخنان خود گفت: اجازه بدهید تصویری‌بیاد ماندنی باشیم در عرصه‌خیال یکدیگر. تصویری به ماندگاری زخمۀ تیشۀ فرهاد بر بیستون. از آن روز که‌دستان مردان، در سرمای‌پایدار زمستان یخ بست، و آغوشی‌برای‌زنان تنها گشوده‌نشد.از آن روز که‌کودکان زخمی، در بستر مرگ آرمیدند.از آن روز که‌چهره‌معصوم انسانیت، زیر گام‌های‌سنگین ارابه‌های‌جنگی، در خون غلطید و از آن روز که‌گنجه‌را، بدون اطلاع از نابرابری‌ها و بی‌عدالتی‌های‌دنیا تنها گذاشتیم،پنجره‌هایمان بسته‌است، و خواب شبانه‌مان، به‌یغما رفته. گویی‌این غم‌های مکرر و رنج‌های‌بی‌پایان، طلسمی‌جاودانه‌است بر روح دردمند بشر!شبانگاهان از فراز جلگه‌های‌روشن و رودهای‌درخشان قفقاز ره‌می‌پویم.دل‌افگار و غمگین از کوچه‌های‌خلوت گنجه‌می‌گذرم.ای‌شهر سرخ! جویای‌دهقان فصیح پارسی‌زادم. نسیمی‌مرطوب، از جنس اشک‌های‌بی‌پدران، مرا با خود می‌برد!به‌خانه‌ای‌که‌در انتهای‌راهروهای‌تودرتویش کورسوی‌نوری، می‌تراود. اتاقی‌است پراز بوی‌کاغذ و قلم، بوی‌کهنۀ سوختن شمع!مردی‌با سینه‌ای‌ستبر و پیشانی بلند، مشغول نگاشتن است.
وی افزود: الیاس! شب‌های روشن من پر است از صدای تیشۀ فرهاد! این طلسم را چه‌گشایشی‌است؟
یکی‌روز از خمار تلخ شد تیز
به‌خلوت گفت شیرین را که‌برخیز
بیا تا در جواهرخانه‌و گنج
ببینیم آنچه‌از خاطر برد رنج
درپی‌اش روانه‌ام! تالاری‌با اتاق‌های‌تودرتو! و صندوقچه‌هایی‌که‌درهایشان قفل است به‌شعری! الیاس! جعبه‌ها را بگشاییم، شاید که‌دلیل راه‌را بیابیم:
به‌هر گنجینه‌ای‌یک یک رسیدند
متاعی‌را که‌ظاهر بود دیدند
دگرها را به‌نسخت راز جستند
ز گنجوران کلیدش باز جستند
وی در پایان گفت: گنج‌خانه را گویی پایانی نیست! در میانۀ آن، به‌طاقی‌می‌رسیم. دستان مردانه‌اش کلیدی‌طلایی‌از میان مرواریدهای‌غلطان می‌رباید. به‌سمت صندوق مرمرین روان می‌شود. در پی‌اش روانه‌ام:
به‌فرمان شه‌آن در برگشادند
درون قفل را بیرون نهادند
طلسمی‌یافتند از سیم ساده
بر او یکپاره‌لوح از زر نهاده
بر آن لوح زر از سیم سرشته
زر اندر سیم ترکیبی‌نوشته
طلب کردند پیری‌کان فرو خواند
شهنشه‌زان فرو خواندن فرو ماند
تکیه‌بر مفاهیم رنگ‌ها در پنج گنج
در پایان این نشست نیز محمدرضا رضانژاد، مدرس زبان و ادبیات فارسی‌دانشگاه‌مازندران به‌ایراد سخن پرداخت. او در ابتدا گفت: رنگ‌ها دارای‌ویژگی‌های‌بصری، معنایی‌و روانی‌خاصی‌هستند که‌این ویژگی‌های‌منحصر به‌فرد، رنگ‌ها را در زمرۀ مهم‌ترین ابزارهای‌خلق آثار هنری‌قرار داده‌است. رنگ در ادبیات، به‌عنوان یکی‌از هنرهای‌هفت‌گانه، بازتابی‌چشم‌گیر دارد؛ گویندگان و سخنوران چیره‌دست از رنگ به‌مثابۀ ابزاری‌کارآمد در تصویرسازی، خیال‌پردازی‌و انتقال مفاهیم بهره‌جسته‌اند. از همین رو با بررسی‌و تحلیل شیوه‌و میزان استفاده‌از عنصر رنگ در آثار شاعران و نویسندگان، می‌توان تا حدودی‌به‌زوایای‌پنهان آثار آنها و چرایی‌تمایز و برتری‌ایشان بر دیگران پی‌برد.
وی افزود: نظامی‌از جمله‌شاعرانی‌است که‌با تکیه‌بر مفاهیم رنگ‌ها در پنج گنج خود بهره‌شایانی‌از آنها برده‌است، به‌گونه‌ای‌که‌اگر وی‌را شاعر رنگ‌ها بخوانیم، اغراق نکرده‌ایم. استفادۀ نظامی‌از رنگ در خمسه‌را می‌توان در دو گروه‌کلّی‌بررسی‌کرد؛ گروه‌نخست کاربرد رنگ در اجزای‌یک اثر، برای‌مثال یک بیت یا قسمتی‌از یک داستان، است امّا گروه‌دوم که‌مد نظر ماست برّرسی‌کلّی‌یک یا چند اثر نظامی‌بر پایه‌بسامد استفادۀ او از رنگ‌های‌گوناگون است؛ بدین ترتیب که‌با برّرسی‌تمامی‌رنگ‌واژه‌های‌به‌کار رفته‌در کلّ یک اثر و با توجّه‌به‌بار روانی‌و معنایی‌هر رنگ، می‌توان اطّلاعات و جزییات بیشتری‌از زوایای‌پنهان آن اثر به‌دست آورد، این اطلاعات که‌کمّی‌هستند و شامل اعداد و ارقام می‌شوند زمینه‌را برای‌مقایسۀ دو یا چند اثر، به‌صورت کاملاً علمی، فراهم می آورد.
رضانژاد اضافه کرد: رنگ‌های‌اصلی‌به‌کار رفته‌در دو مجموعه‌خسرو و شیرین و لیلی‌و مجنون شش رنگ سیاه، زرد، سبز، سرخ، آبی‌و سفید هستند. که‌هریک از این رنگ‌ها دارای‌مفاهیم خاصی‌هستند؛ نظامی‌سیاه‌را نماد اندوه‌و غم و ناامیدی،زرد را شادی‌بخش و طرب انگیز، سبز را رنگی‌آسمانی، متعالی‌و نماد تقدّس و معنویت؛ سرخ را نماد حیات و زندگی‌و همچنین بیان‌کننده‌شور و هیجان؛ آبی‌را نماینده‌امور معنوی‌و حالات روحی، به‌ویژه‌آرامش و سفید را در مقابل ناامیدی‌و نماد امید می داند.
وی ادامه داد: در دو مجموعه‌خسرو و شیرین و لیلی‌و مجنون ارتباط معناداری‌بین محتوای‌کلی‌اثر و بسامد و نوع رنگ‌های‌به‌کار رفته‌در آن وجود دارد؛ و این موضوع می‌تواند موجبات مقایسۀ کمّی‌این دو مجموعه‌را فراهم آورد؛ رنگ سیاه‌پر بسامدترین رنگ در هر دو مجموعه‌و بسامد آن در لیلی‌و مجنون 18درصد بیشتر از خسرو و شیرین است که‌این اختلاف از 18درصد اندوه‌و ناامیدی‌بیشتر در لیلی‌و مجنون حکایت می کند.
رضانژاد ادامه داد: در خسرو و شیرین پس از سیاه، رنگ سفید با 2/19درصد دومین رنگ پربسامد است، رنگ‌های‌بعدی‌عبارتند از سرخ با 4/14درصد، زرد با 14درصد، سبز و آبی‌هرکدام با 8/8 درصد. بر این پایه‌خسرو و شیرین داستانی‌است، مالامال از بیم و امید که‌میزان هیجان و شادی‌و همچنین معنویت و آرامش در آن متعادل است و سرانجام با ناامیدی‌و اندوه‌پایان می پذیرد.
وی اظهار کرد: رنگ سیاه در لیلی و مجنون پربسامدترین رنگ نسبت به‌سایر رنگ‌ها در این اثر است؛ چنانکه1/42 درصد از کلّ رنگ‌های‌این منظومه‌را دربرگرفته‌است. بسامد زیاد این رنگ با موضوع لیلی‌و مجنون که‌عشقی‌بی‌سرانجام و گاه‌عذری‌است در پیوند است؛ پس از رنگ سیاه، رنگ سرخ با 4/18درصد پرکاربردترین رنگ است، پس از سرخ سفید با 8/11درصد و سبز با 5/10درصد سومین و چهارمین رنگ هستند و دو رنگ زرد و آبی‌هریک با 5/8درصد در انتهای‌پربسامدترین رنگ‌ها قرار دارند. از این منظر لیلی‌و مجنون داستان عشقی‌است که‌اندوه‌و ناامیدی‌در سراسر آن موج می‌زند، اعمال شخصیت‌های‌این داستان بیش از هرچیزی‌ناشی‌از شور و هیجان است که‌از میان انواع هیجان‌ها آرامش و شادی، در آن بسیار اندک است.
مدرس زبان و ادبیات فارسی‌دانشگاه‌مازندران در پایان سخنان خود تصریح کرد: اگر محور اصلی خسرو و شیرین و لیلی و مجنون را عشق درنظر بگیریم، عشق بین لیلی و مجنون ۱٨ درصد تلخ‌تر و اندوه‌بارتر و 22 درصد پرشور و هیجان‌تر و 19/16 درصد آسمانی‌تر است و از سوی‌دیگر در عشق خسرو و شیرین مؤلفه‌های امیدواری 5/38 درصد، شادی 40 درصد و آرامش 5/3 درصد بیشتر از میزان آن در لیلی و مجنون است.
بستان شیرین در بخش دیگری از سخنان خود گفت: قدرت نظامی در تصویرسازی به‌حدی است که‌گاه یک مضمون را چندین جا با آرایش‌های جدید آورده است، مثلاً طلوع و غروب خورشید در این ابیات:
چو یاقوتِ خورشید را دزد برد
به یاقوت جُستن جهان پی‌فشرد
به دزدی‌گرفتند مهتاب را
که این برد آن گوهر ناب را
وی ادامه‌داد: مخزن الاسرار نخستین مثنوی حکیم نظامی و یکی از مصداق‌های بارز ادبیات تعلیمی محسوب می‌شود. این مثنوی جاودان با بیش از دو هزار و ششصد بیت، در چهل سالگی‌شاعر نامی گنجه به‌پایان رسید و از آن زمان تاکنون همواره‌به‌عنوان یکی از مهم‌ترین آثار منظوم و مکتوب در ادبیات فارسی به شمار می‌آید.
مضمون اصلی‌کتاب مخزن الاسرار دعوت انسان‌ها به‌خودشناسی، خداشناسی‌و برگزیدن عادات و رفتار پسندیده است. حکیم نظامی بیت آغازین این اثر را با نام و یاد خداوند آغاز کرده:
بسم الله‌الرحمن الرحیم
هست کلیدِ درِ گنجِ حکیم
و در ادامه این شعر، به‌یکی از اصول اصلی عرفان و تصوف، یعنی وحدت وجود خداوند و واجب الوجود بودن او اشاره نموده است. مخزن‌الاسرار سرشار از نکته‌ها و پندهای عرفانی است که در قالب داستان و ادبیات غنایی به مخاطب عرضه می‌شود.
وی اضافه کرد: متون عرفانی، علاوه‌بر اینکه به لحاظ محتوا به طرح مباحث عرفانی می‌پردازند، زبان ویژهای‌به‌کار می‌گیرند که‌از آن به‌زبان عرفانی تعبیر می‌شود. لازمه عرفان این است که مخاطب را عام در نظر بگیریم؛ اما نظامی بر عکس، مخاطب خاص را در نظر گرفته و شاعرانگی را بر عارف بودن ترجیح داده است.
بستان شیرین ادامه داد: در زبان دینی‌نظامی، کارکرد ترغیب مخاطب به انجام دستورهای دینی حضور ندارد. اگر چه‌او در بسیاری از ابیات که مناجات است، با مخاطب گفت‌و‌گو می‌کند، مخاطب واقعی که خوانندگان مخزن‌الاسرار هستند، هرگز مورد توجه‌قرار نگرفته‌اند:
بنده نظامی که یکیگوی تست
در دو جهان خاک سر کوی توست
خاطرش از معرفت آباد کن
گردنش از داغ غم آزاد کن
برای‌مخاطب عام باید زبان ساده، سهل و به‌دور از پیچیدگی و ابهام باشد.
سنایی‌می‌گوید:
تا نقش خیال دوست با ماست
ما را همه‌عمر خود تماشاست
همچنین مولانا می‌گوید:
نردِبان اين جهان ما و منيست
عاقبت اين نردبان افتادنيست
لاجرم هر کس که‌بالاتر نشست
استخوانش سخت تر خواهد شکست
در این ابیات زبان به‌شدت ساده‌و به‌دور از پیچیدگی است و نیاز ندارد که مخاطب در آن اندیشه و تأمل کند.
مدرس زبان و ادبیات فارسی‌اظهار کرد: دریافت‌های عرفانی‌سنایی عمیق‌تر از دریافت‌های نظامی است و در عوض نظامی با راز و رمز و فنون شاعری بیشتر آشناست.
دوش دیدم که‌ملایک در میخانه زدند
گِل آدم بسرشتند و به‌پیمانه زدند
ساکنان حرم سِتر و عَفاف ملکوت
با من راه‌نشین باده‌مستانه زدند
آسمان بار امانت نتوانست کشید
قرعه‌کار به‌نام من دیوانه‌زدند
وی افزود: نظامی هم مثل حافظ، پیش از اینکه عارف باشد، شاعر است. حافظ پیشینه‌های قوی و مستحکمی در ادب بلاغی دارد مثل سعدی، خاقانی، نظامی، مولوی‌و عطار و... ولی برای نظامی در آن دوران از این باب خلاء وجود داشته و کسی قبل از او نبوده که از او تقلید کند یا او را سرمشق و الگوی‌خود قرار دهد.
وی در پایان گفت: نظامی به زیبایی توانسته است مضامین گوناگون دینی، عرفانی و اخلاقی را با زبان ادبی بازگو کند. این زبان، آموزه‌ها و باورهای دینی را بیان می‌کند؛ ولی کارکرد آن با کارکرد متعارف زبان متفاوت است. نظامی مرد تصویر و تعبیر است. مخاطب خاص طرف صحبت اوست، مخاطب خاص است که‌درگیر تصویرسازی، ابهام و پیچیدگی‌زبان می‌شود.
نظامی؛ تقويت كننده‌سنت‌های‌ايراني
در ادامه این رویداد رضا زرین‌کمر، پژوهشگر دوره‌پسا دکتری و دانش آموخته ادبیات فارسی و تاریخ ایران سخنرانی کرد و گفت: دوره زندگی حكيم نظامی گنجوی (530- پس از 607ق)، عهد سلجوقيان متأخر است؛ دورانی كه نهادهای تاسيس شده توسط حكومت‌های محلی‌ايران- از قرن چهارم قمری- به‌ثمر نشستند. سلجوقيان گرچه‌ترک تبار بودند، پس از گسترش قدرت، از الگوی حاكم بر مناسبات سياسی و فرهنگی ايران پيروی كردند. دستگاه‌وزارت – كه‌از ديرپاترين نهادهای‌سياسی‌ايران است- در روزگار سلجوقيان، اعتلا و قدرتی بسيار داشت؛ اين دستگاه، حافظ فرهنگ و تمدن ايرانی بود.
وی افزود: نظامی در ارّان می‌زيست، سرزمينی كه از اجزای جدايی‌ناپذير ايران فرهنگی به شمار می‌رفت و در آن روزگار، به‌جهت دربارهای فرهنگ‌پرور، ملجا و پناه‌اديبانی‌نامدار بود. حكيم گنجه، علاوه‌بر دربار ايلدگزيان، با دربارهای كوچک و بزرگ منطقه آذربايجان و حتی آناتولی ارتباط داشت و آثار خود را به اميران فرهنگ دوست اطراف تقديم می‌كرد. اين دربارها، نقش مهمی‌در تقويت سنت و تاريخ ايران داشتند و به‌دلايل سياسی و فرهنگی، خود را به‌ايران باستان مرتبط می‌ساختند.
زرین کمر ادامه داد: نظامی‌از مهمترين تقويت كنندگان و امتداد دهنگان سنت‌های ايرانی‌در دربارهای محلی ایران و آذربايجان بود. او به مدد حمايت ارباب قدرت، توانست آثار ماندگاری بسرايد؛ آثاری كه نظامی را در شمار مهمترين و اصلی‌ترين شاعران تاريخ ايران قرار داد. از يک منظر، ميراث نظامی، آثاری است كه‌تقريبا همه آنها به‌نوعی با بازخوانی و امتداد سنت‌های باستانی ايران مرتبطند.
وی در ادامه سخنان خود گفت: بررسی آثار نظامی گواه اهميت مفهوم ايران برای اوست که در ادامه به‌صورت کوتاه این آثار را بررسی می‌کنم:
مخزن الاسرار، نخستين اثر نظامی‌است. او در اين منظومه مقالاتی در باب اخلاق و حكمت سروده، اما از اشاره به‌عهد ايران باستان و ستودن آن فروگذار نكرده است. نظامی هم در تقديم نامه كتاب به‌فخرالدين بهرام شاه و هم در خلال مقالات، به‌عناصر اسطوره‌ای و تاريخی‌ايران باستان پرداخته است.
خسرو و شيرين، دومين اثر نظامی‌است. حكيم گنجه، داستانی‌معروف در ميان مردمان ارّان را به‌نظم درآورده، داستانی‌كه قهرمان آن پادشاهی از ايران باستان است. منظومه، به‌ايران باستان می‌پردازد. نظامي، رسوم نيكوی‌آن روزگار، چون عدل و داد پادشاهان ساسانی‌را ستوده و حتی به رخ قدرتمندان روزگار خويش كشيده است.
زرین کمر اضافه‌کرد: ليلی‌و مجنون، سومين اثر نظامی است. او در اين منظومه، يكی‌عاشقانه‌های معروف فرهنگ عربی‌را به‌پارسی بازگردانده است. بنابراين، می‌توان ليلی‌و مجنون را در امتداد سنت ديرپای ترجمه از عربی به پارسی به‌شمار آورد.
وی افزود: هفت پيكر، چهارمين اثر نظامی‌نيز به‌داستان زندگی‌پادشاهی‌باستاني؛ بهرام گور و بيان حكمت‌هايی پيرامون زندگی او اختصاص دارد. نظامی در اين اثر، ابتدا داستان زندگی بهرام از كودكی تا پادشاهی را می‌سرايد، سپس ماجرای‌هفت زن و هفت گنبد را بيان می‌كند. اين اثر را می‌توان شاخص‌ترين اثر نظامی در استمرار فرهنگ ايرانی ناميد.
وی در ادامه اضافه کرد: اسكندرنامه، پنجمين دفتر از خمسه‌نظامی‌هم گرچه‌به‌روايت زندگی‌اسكندر يونانی‌و كاركيايی‌های‌او - از جمله‌فتح ايران- اختصاص دارد، اما از نگاهی‌ايرانی‌و با تغييراتی‌به‌نفع فرهنگ ايران، روايت شده‌است. ايران، در اسكندرنامه‌به‌رغم شكست از يونان، سرزمينی‌ارجمند است.
پژوهشگر دوره‌پسا دکتری‌و دانش آموخته‌ادبیات فارسی‌و تاریخ ایران در پایان تأکید کرد: در مجموع می‌توان كارنامه‌شاعری‌نظامی‌را، كوشش در مسير استمرار سنت‌های‌ايراني، در قرون ميانه‌دانست. او در دو اثر، بی‌واسطه‌به‌پادشاهان ايران باستان می‌پردازد، در يك منظومه‌از زاويه‌ديد ايرانيان، ماجرای‌يكی‌از بزرگ ترين پادشاهان تاريخ را روايت می‌كند، در اثری‌ديگر، داستانی‌غير ايرانی‌را به‌پارسی‌می‌سرايد و حتی‌در منظومه‌ای‌عرفانی‌هم به‌ايران باستان توجه‌دارد. بدين ترتيب، می‌توان گفت كه‌نظامی‌در دوره‌و جغرافيايی‌حساس، پيام آور فرهنگ ايران است.
سردمدار داستان سرایی
سومین سخنران این برنامه‌نیز زهره‌فهامی‌مدرس زبان و ادبیات فارسی‌دانشگاه‌مازندران بود. او گفت: فرهنگ ایرانی‌از غنی‌ترین و پربارترین فرهنگ‌های‌ادبی‌جهان است که‌در آن رادمردان بسیاری‌بر بلندای‌دانستگی‌آنچنان درخشیدند که‌تلألؤ زیبای‌کلام‌شان قرن‌هاست بر تارک تاریخ ادبیات جهان می درخشد.
وی افزود: حکیم نظامی‌سردمدار داستان سرایی‌و از ارکان شعر فارسی‌است. مردی‌که‌مایۀ عزت و افتخار فارسی‌زبانان و ارجمندی‌جاودانۀ گنجه‌است.ما به‌عنوان وارثان این آثار عظیم باید بدانیم که‌اگر گفتمان‌های‌ما در راستای‌کاهش بی‌عدالتی‌و وقوع صلح نباشد توفیق چندانی‌کسب نکرده‌ایم.همه‌چیز از پشت پنجره‌زیباست! درختان برهنه‌در رهگذار باد، و برگ‌های‌ریختۀ رنگ پریده.همه‌چیز از پشت پنجره‌زیباست! حتی‌کودکی‌گریان، که‌گریبان مادر را می‌درد. ذهن ما مجموعه‌ای‌از تصاویر پیچیدۀ درهم تنیده‌است.
وی در بخش دیگری‌از سخنان خود گفت: اجازه بدهید تصویری‌بیاد ماندنی باشیم در عرصه‌خیال یکدیگر. تصویری به ماندگاری زخمۀ تیشۀ فرهاد بر بیستون. از آن روز که‌دستان مردان، در سرمای‌پایدار زمستان یخ بست، و آغوشی‌برای‌زنان تنها گشوده‌نشد.از آن روز که‌کودکان زخمی، در بستر مرگ آرمیدند.از آن روز که‌چهره‌معصوم انسانیت، زیر گام‌های‌سنگین ارابه‌های‌جنگی، در خون غلطید و از آن روز که‌گنجه‌را، بدون اطلاع از نابرابری‌ها و بی‌عدالتی‌های‌دنیا تنها گذاشتیم،پنجره‌هایمان بسته‌است، و خواب شبانه‌مان، به‌یغما رفته. گویی‌این غم‌های مکرر و رنج‌های‌بی‌پایان، طلسمی‌جاودانه‌است بر روح دردمند بشر!شبانگاهان از فراز جلگه‌های‌روشن و رودهای‌درخشان قفقاز ره‌می‌پویم.دل‌افگار و غمگین از کوچه‌های‌خلوت گنجه‌می‌گذرم.ای‌شهر سرخ! جویای‌دهقان فصیح پارسی‌زادم. نسیمی‌مرطوب، از جنس اشک‌های‌بی‌پدران، مرا با خود می‌برد!به‌خانه‌ای‌که‌در انتهای‌راهروهای‌تودرتویش کورسوی‌نوری، می‌تراود. اتاقی‌است پراز بوی‌کاغذ و قلم، بوی‌کهنۀ سوختن شمع!مردی‌با سینه‌ای‌ستبر و پیشانی بلند، مشغول نگاشتن است.
وی افزود: الیاس! شب‌های روشن من پر است از صدای تیشۀ فرهاد! این طلسم را چه‌گشایشی‌است؟
یکی‌روز از خمار تلخ شد تیز
به‌خلوت گفت شیرین را که‌برخیز
بیا تا در جواهرخانه‌و گنج
ببینیم آنچه‌از خاطر برد رنج
درپی‌اش روانه‌ام! تالاری‌با اتاق‌های‌تودرتو! و صندوقچه‌هایی‌که‌درهایشان قفل است به‌شعری! الیاس! جعبه‌ها را بگشاییم، شاید که‌دلیل راه‌را بیابیم:
به‌هر گنجینه‌ای‌یک یک رسیدند
متاعی‌را که‌ظاهر بود دیدند
دگرها را به‌نسخت راز جستند
ز گنجوران کلیدش باز جستند
وی در پایان گفت: گنج‌خانه را گویی پایانی نیست! در میانۀ آن، به‌طاقی‌می‌رسیم. دستان مردانه‌اش کلیدی‌طلایی‌از میان مرواریدهای‌غلطان می‌رباید. به‌سمت صندوق مرمرین روان می‌شود. در پی‌اش روانه‌ام:
به‌فرمان شه‌آن در برگشادند
درون قفل را بیرون نهادند
طلسمی‌یافتند از سیم ساده
بر او یکپاره‌لوح از زر نهاده
بر آن لوح زر از سیم سرشته
زر اندر سیم ترکیبی‌نوشته
طلب کردند پیری‌کان فرو خواند
شهنشه‌زان فرو خواندن فرو ماند
تکیه‌بر مفاهیم رنگ‌ها در پنج گنج
در پایان این نشست نیز محمدرضا رضانژاد، مدرس زبان و ادبیات فارسی‌دانشگاه‌مازندران به‌ایراد سخن پرداخت. او در ابتدا گفت: رنگ‌ها دارای‌ویژگی‌های‌بصری، معنایی‌و روانی‌خاصی‌هستند که‌این ویژگی‌های‌منحصر به‌فرد، رنگ‌ها را در زمرۀ مهم‌ترین ابزارهای‌خلق آثار هنری‌قرار داده‌است. رنگ در ادبیات، به‌عنوان یکی‌از هنرهای‌هفت‌گانه، بازتابی‌چشم‌گیر دارد؛ گویندگان و سخنوران چیره‌دست از رنگ به‌مثابۀ ابزاری‌کارآمد در تصویرسازی، خیال‌پردازی‌و انتقال مفاهیم بهره‌جسته‌اند. از همین رو با بررسی‌و تحلیل شیوه‌و میزان استفاده‌از عنصر رنگ در آثار شاعران و نویسندگان، می‌توان تا حدودی‌به‌زوایای‌پنهان آثار آنها و چرایی‌تمایز و برتری‌ایشان بر دیگران پی‌برد.
وی افزود: نظامی‌از جمله‌شاعرانی‌است که‌با تکیه‌بر مفاهیم رنگ‌ها در پنج گنج خود بهره‌شایانی‌از آنها برده‌است، به‌گونه‌ای‌که‌اگر وی‌را شاعر رنگ‌ها بخوانیم، اغراق نکرده‌ایم. استفادۀ نظامی‌از رنگ در خمسه‌را می‌توان در دو گروه‌کلّی‌بررسی‌کرد؛ گروه‌نخست کاربرد رنگ در اجزای‌یک اثر، برای‌مثال یک بیت یا قسمتی‌از یک داستان، است امّا گروه‌دوم که‌مد نظر ماست برّرسی‌کلّی‌یک یا چند اثر نظامی‌بر پایه‌بسامد استفادۀ او از رنگ‌های‌گوناگون است؛ بدین ترتیب که‌با برّرسی‌تمامی‌رنگ‌واژه‌های‌به‌کار رفته‌در کلّ یک اثر و با توجّه‌به‌بار روانی‌و معنایی‌هر رنگ، می‌توان اطّلاعات و جزییات بیشتری‌از زوایای‌پنهان آن اثر به‌دست آورد، این اطلاعات که‌کمّی‌هستند و شامل اعداد و ارقام می‌شوند زمینه‌را برای‌مقایسۀ دو یا چند اثر، به‌صورت کاملاً علمی، فراهم می آورد.
رضانژاد اضافه کرد: رنگ‌های‌اصلی‌به‌کار رفته‌در دو مجموعه‌خسرو و شیرین و لیلی‌و مجنون شش رنگ سیاه، زرد، سبز، سرخ، آبی‌و سفید هستند. که‌هریک از این رنگ‌ها دارای‌مفاهیم خاصی‌هستند؛ نظامی‌سیاه‌را نماد اندوه‌و غم و ناامیدی،زرد را شادی‌بخش و طرب انگیز، سبز را رنگی‌آسمانی، متعالی‌و نماد تقدّس و معنویت؛ سرخ را نماد حیات و زندگی‌و همچنین بیان‌کننده‌شور و هیجان؛ آبی‌را نماینده‌امور معنوی‌و حالات روحی، به‌ویژه‌آرامش و سفید را در مقابل ناامیدی‌و نماد امید می داند.
وی ادامه داد: در دو مجموعه‌خسرو و شیرین و لیلی‌و مجنون ارتباط معناداری‌بین محتوای‌کلی‌اثر و بسامد و نوع رنگ‌های‌به‌کار رفته‌در آن وجود دارد؛ و این موضوع می‌تواند موجبات مقایسۀ کمّی‌این دو مجموعه‌را فراهم آورد؛ رنگ سیاه‌پر بسامدترین رنگ در هر دو مجموعه‌و بسامد آن در لیلی‌و مجنون 18درصد بیشتر از خسرو و شیرین است که‌این اختلاف از 18درصد اندوه‌و ناامیدی‌بیشتر در لیلی‌و مجنون حکایت می کند.
رضانژاد ادامه داد: در خسرو و شیرین پس از سیاه، رنگ سفید با 2/19درصد دومین رنگ پربسامد است، رنگ‌های‌بعدی‌عبارتند از سرخ با 4/14درصد، زرد با 14درصد، سبز و آبی‌هرکدام با 8/8 درصد. بر این پایه‌خسرو و شیرین داستانی‌است، مالامال از بیم و امید که‌میزان هیجان و شادی‌و همچنین معنویت و آرامش در آن متعادل است و سرانجام با ناامیدی‌و اندوه‌پایان می پذیرد.
وی اظهار کرد: رنگ سیاه در لیلی و مجنون پربسامدترین رنگ نسبت به‌سایر رنگ‌ها در این اثر است؛ چنانکه1/42 درصد از کلّ رنگ‌های‌این منظومه‌را دربرگرفته‌است. بسامد زیاد این رنگ با موضوع لیلی‌و مجنون که‌عشقی‌بی‌سرانجام و گاه‌عذری‌است در پیوند است؛ پس از رنگ سیاه، رنگ سرخ با 4/18درصد پرکاربردترین رنگ است، پس از سرخ سفید با 8/11درصد و سبز با 5/10درصد سومین و چهارمین رنگ هستند و دو رنگ زرد و آبی‌هریک با 5/8درصد در انتهای‌پربسامدترین رنگ‌ها قرار دارند. از این منظر لیلی‌و مجنون داستان عشقی‌است که‌اندوه‌و ناامیدی‌در سراسر آن موج می‌زند، اعمال شخصیت‌های‌این داستان بیش از هرچیزی‌ناشی‌از شور و هیجان است که‌از میان انواع هیجان‌ها آرامش و شادی، در آن بسیار اندک است.
مدرس زبان و ادبیات فارسی‌دانشگاه‌مازندران در پایان سخنان خود تصریح کرد: اگر محور اصلی خسرو و شیرین و لیلی و مجنون را عشق درنظر بگیریم، عشق بین لیلی و مجنون ۱٨ درصد تلخ‌تر و اندوه‌بارتر و 22 درصد پرشور و هیجان‌تر و 19/16 درصد آسمانی‌تر است و از سوی‌دیگر در عشق خسرو و شیرین مؤلفه‌های امیدواری 5/38 درصد، شادی 40 درصد و آرامش 5/3 درصد بیشتر از میزان آن در لیلی و مجنون است.
نظر شما