بانی تکیه و مقبره هدایت، علیقلیخان مخبرالدوله فرزند رضاقلیخان هدایت و واقف مسجد و مقبره و درمانگاه هدایت حاج مهدیقلی‌خان هدایت بوده است. مسجد در ابتدا تکیه بوده و طبق وصیت علیقلیخان هدایت پس از گذشت سی سال از مرگ وی بنای مقبره نیز به رواق مسجد اضافه شد. با اضافه شدن مقبره به شبستان مسجد دارای چهار فرش انداز و دو ورودی شد. ورودی اول از خیابان جمهوری که ورودی مقبره بوده و ورودی دوم همان ورودی اصلی مسجد است که از بن‌بست کنار مسجد است.
مرز قدیمی بین مسجد و مقبره با ستون و قوس‌های تیزه‌دار مشخص است. طی مرمت و بازسازی انجام شده روی مسجد در سال 1368 تا سال 1370 شمسی پایان گرفت سقف از بالای محراب تا ارتفاع حدودا دو متر بالاتر رفته است و یک نیم طبقه بر روی آن ساخته شده که مسجد را وسعت بخشیده است. نیم طبقه تقریبا تنها بر روی قسمتی که مقبره بوده، قرار دارد و سقف شبستان در ارتفاع بالاتری است که نورگیری با آینه کاری زیبا در آن تعبیه شده که آن نیز طی مرمت انجام‌شده به وجود آمده است. چه‌بسا تکیه کوچک هدایت چنین روزی را به خود نمی‌دید.
نگاهی به تاریخ «مسجد هدایت»
مسجد در ابتدا تکیه بوده و طبق وصیت علیقلیخان هدایت پس از گذشت سی‌سال از مرگ وی بنای مقبره نیز به رواق مسجد اضافه شد. خانواده هدایت نسل اندر نسل از زمان اولین پادشاهان قاجار دارای منصب بودند و تا زمان به حکومت رسیدن پهلوی درصدر نظام حکومتی قرار داشتند.
در بخش مشخصات بنا نیز آمده است: «با اضافه شدن مقبره به شبستان مسجد دارای چهار فرش انداز و دو ورودی شد. ورودی اول از خیابان جمهوری که ورودی مقبره بوده و ورودی دوم همان ورودی اصلی مسجد است که از بن‌بست کنار مسجد است. سردر اصلی مسجد کاربندی زیبایی دارد که تماما با کاشیکاری معرق پوشیده شده است. کاشیکاری نفیس سردر دست‌نخورده باقی مانده و بعد از عبور از آن وارد فضایی میان در می‌شویم که حد فاصل شبستان و ورودی است.»
از مسجد هدایت همچنین به‌عنوان سیاسی‌ترین مسجد در زمان انقلاب یاد می‌کنند. این مسجد به عنوان يکی از کانون‌های مبارزه سياسي ـ مکتبی، سابقه‌ای ممتد و مستمر در بيدارگری و جنبش اجتماعی مردم ايران دارد. اهميت مسجد هدايت به‌واسطه امام جماعت آن، يعنی آيت‌الله سيدمحمود طالقانی بوده است. این مسجد یکی از مکان‌هایی است که نخستین افروزه‌های انقلاب را به چشم دیده است. در حقیقت این مسجد سخنرانی‌ها دیده و دستگیری‌ها.
موضوع این گزارش شرح تاریخ مسجد هدایت نیست؛ بلکه نگاه به مزارهایی است که هرکدام صاحب‌منصب سیاسی و یا فرهنگی بوده‌اند. روزی که گذارتان به مسجد هدایت افتاد فقط کافی است که از خادم مسجد بخواهید فرش‌ها را بالا بزند تا قبور هرکدام از هدایت‌ها را ببنید؛ «رضاقلیخان هدایت»، «علیقلیخان هدایت»، «علیقلیخان مخبرالدوله»، «جعفرقلی‌خان نیرالملک» این وضعیت ادامه دارد تا دهمین سنگ قبر، همه آنها به خاندان «هدایت» تعلق دارند.
یکی از مهم‌ترین اسناد برای نشان دادن این قبور نقشه «عبدالغفار» متعلق به دوره ناصری است: در آن نقشه در دوره قاجار است که در این نقطه «تکیه رضاقلیخان هدایت» قرار داشته است.
با تمام تاریخی که این مسجد پشت سر گذاشته است، متاسفانه بسیاری از وجود قبور خاندان هدایت در این مکان بی‌اطلاع هستند و رنگ و روی سنگ قبرها هم دیگر رفته است تا جایی که نام اشخاص هم دیگر معلوم نیست؛ اما چرا وزارت میراث فرهنگی و شهرداری تهران به این موضوع توجهی ندارند؟
اطلاعات دقیقی از افراد مدفون در مسجد هدایت نیست
مجید بجنوردی، تهران‌پژوه در گفت‌وگو با خبرگزاری ایبنا درباره بنای تاریخی «مسجد هدایت» در خیابان جمهوری اسلامی و ضرورت توجه به مزارها و سنگ قبرهای موجود در آن می‌گوید: «مسجد هدایت از آثار مهم تاریخی شهر تهران است که در نقشه «عبدالغفار نجم‌الملک»، مربوط به دوره ناصرالدین شاه، از مکان این مسجد با عنوان «تکیه مرحوم رضاقلیخان» یاد شده و مقصود از این شخص، رضاقلیخان هدایت (لله باشی) است که در این جایگاه دفن شد و دارای شخصیتی برجسته و صاحب آثار مهمی مثل «روضه الصفای ناصری»، «مجمع الفصحاء»، «سفرنامه خوارزم» و... بود.
علاوه بر او چند تن دیگر از افراد خاندان هدایت که از چهره‌های مهم تاریخ معاصر ایران هستند، در این تکیه دفن شدند، از جمله علیقلیخان مخبرالدوله که مدت‌ها رئیس تلگرافخانه‌های ایران و وزیر علوم بود. جعفرقلی‌خان نیرالملک از بنیانگذاران انجمن معارف و سومین وزیر علوم ایران. مرتضی‌قلی‌خان صنیع‌الدوله از متجددین پرآوازه که در اولین دوره مجلس شورای ملی رئیس مجلس شد؛ همه در این مسجد دفن‌اند.»
به گفته این پژوهشگر هم‌اکنون چهارده سنگ، مربوط به سیزده تن مدفون در این مسجد قابل تشخیص است. رضاقلیخان هدایت دارای دو سنگ مزار، یکی در محل دفن و دیگری سنگ یادبود است. مهم‌ترین این سنگ مزارها به لحاظ صنعت هنری، همان سنگ یادبود رضاقلیخان هدایت، منصوب در دیوار غربی مسجد است. به هر حال این سنگ مزارها باید مورد توجه قرار گیرد و زیر فرش‌ها پنهان نماند و بازدیدکننده داشته باشند، تا هم مسجد مورد عنایت بیشتر قرار گیرد و هم شخصیت‌های تاریخی مدفون در آن به مردم شناسانده شوند. بسیاری از کشورهای دنیا، با حفظ حرمت‌های مرسوم در اماکن مذهبی، از این موضوع حتی درآمدزایی هم می‌کنند تا آن مسجد یا مرکز مذهبی را به لحاظ اقتصادی سر پا نگه دارند؛ ولی متاسفانه ما درباره اینطور مکان ها نگاهی سنتی داریم و تک بعدی، فکر و عمل می‌کنیم.
در مسجد هدایت علاوه بر افراد ذکر شده، کسان دیگری همچون حسینقلی‌خان مخبرالدوله دوم، قمرتاج‌خانم مظاهر، مصطفی‌قلی‌خان هدایت، حسنعلی کمال هدایت، همسر علیقلیخان مخبرالدوله، عبدالعلی‌خان هدایت، مریم‌خانم هدایت، اقتدارالملوک هدایت دفن شده‌اند.
مزار رضاقلیخان هدایت را دریابید
شخصی مانند رضاقلیخان هدایت خدمات زیادی به فرهنگ و تاریخ کشور کرده است و کتاب‌های «ریاض العارفین» و «مجمع‌الفصحاء» و «اصول‌الفصول» او حقی بزرگ به گردن عرفا و شعرا دارد و این حقش نیست که مزارش در میان انبوهی از مغازه‌های ساعت فروشی، اغذیه فروشی و رستوران‌هایی که کباب ترکی به عابران می‌دهند پنهان بماند.
نظر شما