علی‌نقی منزوی محقق، نسخه‌شناس، متخصص كتاب‌شناسی، مترجم و كارشناس فلسفه دوره اسلامی (به‌ویژه فلسفه اشراق و گنوسیسم) در سال 1302 خورشیدی در شهر سامره عراق متولد شد. نیاكان وی ایرانی و همه از شخصیت‌های برجسته و سرشناس به‌شمار می‌رفته‌اند و برخی آنان از فقها و علمای سرشناس شیعه امامیه محسوب می‌شوند. پدرش شیخ آقا بزرگ منزوی تهرانی از سرشناس‌ترین و مشهور‌ترین علمای شیعه دوره معاصر بود.
منزوی زندگی پرفرازونشیبی داشته است. از سال 1345 تا 1355 به صورت تبعید اختیاری در بیروت به سر می‌برد و این دوران باوجود دوری از وطن، پیامدهای مثبتی برای وی دربر داشت. منزوی در بیروت چند اثر خودش را به چاپ رسانید و افزون بر اینها در دانشگاه سنت‌ژوزف نیز به تحصیل ادبیات عرب پرداخت و موفق شد در رشته فلسفه اسلامی نیز دكترا بگیرد. از سال 1354 به ایران بازگشت و افزون بر تدریس در دانشكده ادبیات دانشگاه تهران، مشغول چاپ و نشر آثار و تالیفات خود شد.
اولین نوشتار گردآمده در این کتاب، «نقش برجسته و پیکره‌سازی در ایران» نام دارد. منزوی در این نوشتار تاریخ هنر ایران را به سه دوره تقسیم کرده و درباره هر یک توضیحاتی ارائه داده است. این دوران‌های سه‌گانه به این ترتیب هستند: نخست، سده‌های کهن تا هفتم میلادی که نقاشی مذهبی مانوی و آلبوم‌های حماسی شاهان ساسانی نمودار آن بوده است و پیکره‌ها و تندیس‌ها در کوهستان‌هایی که از دست عرب و مغول به دور مانده، نمونه آن است. دوم، شش سده حکومت عرب دوران هنرکشی سلفیان تازی. سوم، دوران رستاخیز پس از سقوط خلافت عرب در بغداد به دست مغول‌ها در نیمه قرن هفتم هجری که سه مکتب نقاشی به وجود آمد.
یکی دیگر از نوشتارهای این کتاب که سومین مقاله کتاب محسوب می‌شود، «فرهنگ‌نامه‌های عربی به فارسی» نام گرفته است. در این نوشتار نویسنده کهن‌ترین فرهنگ‌های تازی به پارسی در سده پنجم در خراسان که دورترین نقاط ایران از مرز عرب است و پیدایش یافته را بررسی کرده است. فرهنگ‌های این سده در چهار بخش شناسانده شده‌اند: البلغة المترجم فی اللغه نوشته شده به تاریخ 438 هجری قمری و شرح آن، فرهنگ بیهقی ابوالفضل محمد بن حسین، فرهنگ‌های زوزنی و فرهنگ‌های ادیب نطنزی.
یکی دیگر از نوشتارهای این کتاب درباره ساقی‌نامه‌های خطی است. در آغاز این نوشتار می‌خوانیم: «در آغاز سده دهم در دامان ادب منظوم فارسی در ایران نوزادی پدیدار گشت که از سه عنصر عرفانی و غنایی و حماسی ترکیب یافته بود. این مولود جدید تا سده یازدهم با انتقال به کشور هند به حد رشد رسید و کمال شیوع یافت و از آن به بعد نیز تا پایان سده سیزدهم کمابیش از آن تقلید شد .... این مقال در دو بخش فراهم گشت: 1. پیدایش و تکامل ساقی‌نامه‌ها؛ 2. فهرست نسخه‌های خطی آنها در کتابخانه‌های جهان». (ص 71)
.jpg)
مسئله جبر و اختیار یکی از کهن‌ترین مسائل فلسفی است که در یکی از نوشتارهای این کتاب درباره این مسئله در ادبیات فارسی مطالبی بیان شده است. در دوران‌های گذشته میان ملت‌های گوناگون در مناطق جدا و دور از هم به شکل‌های مختلف این مسئله مطرح شده و تکامل یافته است. منظور نویسنده از ارائه این بحث، بحثی ادبی و تاریخی درباره چگونگی تطور این مسئله است؛ آن هم نه به طور وسیع، بلکه تنها در منطقه خاورمیانه و در دوران برخورد افکار اقوام هند و ایرانی با افکار اقوام سامی و آمیزش نظریات و آرای زرتشتی، مانوی، زروانی یا یهود و مسیحیان و فرقه‌های اسلامی است.
علاوه بر مقالات ذکر شده، در این کتاب جستارها و نوشتارهای دیگری از منزوی نیز مندرج شده است. برخی از این مقالات عبارتند از: الفهرس الوصفی، درباره هنر نقاشی در ایران، مجموعه آثار فارسی تاج‌الدین اشنوی، تاریخ فهرست‌نگاری در ایران، خاندان کارکیا در گیلان، صوفیان بی‌سلسله و برخی ویژگی‌های ایشان، شرحی بر نمایش‌نامه سیمرغ و سیمرغ، سیره رسول الله یا «السیرة النبویة»، قانون‌نامه آبگار، غزالی بزرگ، قضا و قدر در ادبیات فارسی، مرجیان که بودند و چه می‌گفتند؟، برخی اندیشمندان ایرانی در سده سوم هجری، نخستین برخورد اندیشه‌های فلسفی در ایران اسلامی، مدینه فاضله فارابی، ابن کمونه و کتاب الابحاث عن الملل الثلاث، سانترالیسم در مذهب رسمی و دولتی ساسانی، گنوسیسم اسلامی ایران از مرگ متوکل تا مرگ مکتفی، خمسون، جمعه و یکشنبه یا هفته‌داری در ایران.
آنچنان که از اسامی مقالات منزوی نیز مشخص است، تنوع علایق او در حوزه فرهنگ ایرانی و اسلامی گستره قابل توجهی را شامل می‌شده است. از ساسانیان تا خاندان کارکیا در گیلان و از سوی دیگر از قضا و قدر در ادبیات فارسی تا زندگی غزالی. او گستره‌ای از تاریخ، فلسفه، ادبیات، علوم کتابداری، عرفان و... را حیطه‌ای برای اندیشه‌ورزی و قلم‌فرسایی خود قلمداد کرده بوده و به‌نوعی اگر نه به عمق و بداعت کار، لااقل در نوع رویکرد، شیوه تحقیق و تنوع موضوعات مورد علاقه در مسیر آن نسل از پژوهشگران معاصر حوزه علوم انسانی در ایران گام برداشته است، که لقب علامه را به خود اختصاص داده‌اند. کسانی مانند محمد قزوینی، جلال‌الدین همایی و بدیع‌الزمان فروزانفر.
انتشارات مهرویستا کتاب «ریشه‌ها و اندیشه‌ها؛ مقاله‌هایی در تاریخ و اندیشه ایرانیان» مجموعه مقالات علی‌نقی منزوی را به همت غلامحسین صدری افشار در 472 صفحه، با قیمت 52 هزار تومان و با تیراژ 550 نسخه در سال 1397 منتشر کرده است.
نظر شما