خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)- توجه به این موضوع که كتاب‌های خطی بخشی از ميراث فرهنگی يک جامعه به‌شمار می‌آيند و اين كتاب‌ها اسنادی هستند كه شناسنامه فرهنگی، تاريخی، ادبی و قومی يک ملت را شكل می‌دهند، ما را برآن داشت تا در یک روز گرم تابستانی در فضای دلنشین باغ ملی، با حضور در موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک، مهمان اداره اطلاعات فرهنگی این موسسه شده تا از نزدیک با مراحل مرمت یک اثر نفیس آشنا شویم.
 
انتقال آثار از مخزن به اداره اطلاعات فرهنگی
پس از ورود به اداره اطلاعات فرهنگی موسسه ملک، نخستین ایستگاه توقف اتاق نوشاد رکنی، رئیس این اداره بود تا درباره مراحل و کلیات کارهای صورت گرفته روی آثار در این بخش توضیحاتی ارائه دهد.
 
وی مرمت را فن و در عین‌حال هنر توصیف کرد، سپس این‌گونه به توضیح پرداخت: هر شیء یا اثری از نظر هنری، زیبایی‌شناسی و سوابق تاریخی توسط شخصی در زمانی خاص خلق شده و با دید هنری خود بخشی از روحش را در آن دمیده است، با توجه به این موضوع باید دید ما چه اندازه مجازیم در این اثر دست ببریم.
 
در کار مرمت دخالت باید به حداقل برسد و اگر خطری حفظ و ماندگاری اثر را تهدید نمی‌کند، بهتر است مرمت صورت نگیرد، ولی در صورت نیاز به انجام بازسازی و مرمت، ابتدا باید فن‌شناسی و آسیب‌شناسی صورت گیرد که بدانیم اثر در چه مرحله‌ای از خطر قرار دارد، سپس باید خطر رفع و جلو آسیب بیشتر گرفته شود، پس از آن به جنبه‌های ظاهری و زیبایی اثر پرداخت. 
 
اگر نسخه‌‌ای آسیب زیادی نداشته باشد، ابتدا عکاسی و اسکن روی آن انجام می‌شود و سپس به واحدهای آزمایشگاه و مرمت و در نهایت به صحافی فرستاده می‌شود، در غیر این‌صورت عکاسی و اسکن در پایان کارهای مرمت و صحافی انجام می‌شود.
 


لزوم داشتن اجتهاد در کار مرمت
به‌صورت کلی آثاری که برای مرمت به اداره اطلاعات فرهنگی فرستاده می‌شوند، ابتدا برای آسیب‌شناسی و بررسی وضعیت کلی به آزمایشگاه منتقل شده تا با انجام نمونه‌برداری و آزمایش‌های مختلف، نوع آسیب مشخص شود؛ به‌عنوان مثال در کتاب‌ها و نسخه‌های خطی، بررسی و شناسایی نوع قارچ و باکتری موجود در اثر، بافت کاغذ، نوع مرکب، رنگدانه‌ها و لعاب از جمله مواردی است که در آزمایشگاه صورت می‌گیرد. پس از انجام این مراحل، نسخه خطی یا اثر به کارگاه مرمت منتقل می‌شود.
 
در مرحله مرمت همان‌طور که گفتم دخالت باید به حداقل ممکن برسد. مثلا اگر کاغذ خوردگی و ریختگی دارد، مرمت باید با دقت کامل و توسط مجتهد صورت گیرد تا به اصل کاغذ آسیب نرسد. مرمت باید طوری انجام شود که هر زمان لازم بود، بتوان اثر را به حالت قبل از مرمت برگرداند.
 
جعل در کار مرمت جایی ندارد
رکنی در این‌حال با نشان دادن صفحاتی از یک نسخه خطی روی صفحه نمایشگر رایانه خود گفت که جعل در کار مرمت جایی ندارد و مرمت‌گر باید در مقام یک هنرمند و مجتهد تصمیم بگیرد. مرمت یک کار تیمی است و باید از نظرات کارشناسان در زمینه‌های مختلف استفاده کرد و جمع‌بندی نظرات منجر به یک مرمت خوب روی یک اثر می‌شود.
 
در کار ترمیم کتاب‌های خطی، نقاط آسیب‌‌دیده با کاغذ پُر می‌شود. کلمات جاافتاده به هیچ عنوان جایگزین نمی‌شوند، زیرا نوعی جعل به‌شمار می‌آید. در زمینه آثار خطی تا حد ممکن حتی لکه‌های غیرفعال محفوظ می‌مانند، فقط در مواردی که لکه‌ها مانع از خوانش متن می‌شوند، لکه تا حدی کمرنگ یا برداشته می‌شود. بخش عمده کار ما، حذف مرمت‌های غیراصولی است.

آزمایشگاه مرمت؛ نقطه آغاز کار
پس از عبور از دالانی که اتاق ریاست اداره اطلاعات فرهنگی در ابتدای آن قرار دارد، وارد بخش مرمت موسسه ملک می‌شویم، بخشی که به دلیل حساسیت‌های موجود، ورود به آن بدون استفاده از پاپوش‌های ویژه امکان‌پذیر نیست. این بخش عبارتست از سرسرایی مستطیل شکل که به ترتیب شامل کارگاه‌ مرمت، آزمایشگاه مرمت، بخش مستندنگاری و کارگاه صحافی است.
 
آثار پس از ورود به این سالن، در نخستین گام برای آسیب‌شناسی به آزمایشگاه منتقل می‌شوند. محدثه حسینی، کارشناس آزمایشگاه مرمت موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک، در ابتدای توضیحات خود به این نکته اشاره می‌کند که عمده کاری که در آزمایشگاه انجام می‌شود، فن‌شناسی و آسیب‌شناسی آثار است که بیشتر آن‌ها نیز کتاب‌ها و نسخه‌های خطی هستند.
 


وی پس از آن‌که نمونه‌ای را که در دست داشت، زیر میکروسکوپ قرار داد، با نشستن روی نزدیکترین صندلی، تمام تمرکز خود را برای ارائه توضیحات کامل و دقیق به‌کار گرفت. وی شرح اولیه خود را این‌گونه تکمیل کرد: در زمینه فن‌شناسی، ابتدا از آثار نمونه‌برداری و سپس نمونه‌ها آنالیز می‌شوند. یکی از کارهایی که در این سال‌ها انجام شده، بایگانی نمونه‌هاست تا هر زمان لازم باشد با مراجعه به نمونه‌ها بتوانیم از آن‌ها اطلاعات بگیریم. در بخش آسیب‌شناسی نیز از آثار نمونه‌برداری و با کشت قارچ و سایر عوامل آن‌ها را شناسایی می‌کنیم.
 
اولویت کار با نسخه‌های نفیس خطی است
خوشبختانه به دلیل پایش مداوم محیط در موسسه ملک، کتاب‌ها آن‌چنان آسیب جدی ندارند و وقتی آثار از مخازن به آزمایشگاه منتقل می‌شوند و دچار آسیب باشند، اگر آسیب بیولوژیک باشد، به سرعت زیر هود منتقل و باز می‌شوند و از آن‌ها نمونه‌برداری و کشت قارچ انجام می‌گیرد که اگر قارچ فعال باشد، نوع قارچ شناسایی و در محفظه ضدعفونی آثار قرار می‌گیرند. از روی ظاهر اثر، نوع آسیب و قارچ شناسایی و کشت داده می‌شود و پس از آسیب‌شناسی، راهکارهای درمان را به کارگاه مرمت ارائه می‌دهیم.
 
یک نسخه خطی که به آزمایشگاه وارد می‌شود، باید از نظر فن‌شناسی که چه ساختاری دارد، این‌که نوع کاغذ و مرکب و آهار مورد استفاده در این نسخه چه بوده و شناسایی نوع آسیب برای تکمیل و بایگانی پرونده آن مورد بررسی قرار گیرد. این مراحل برای یک نسخه خطی معمولا یک هفته به‌طول می‌انجامد.
 
نسخه‌های خطی نفیس در کار ما دارای اولویت هستند. یک اثر ممکن است به دلیل نوع خط، نویسنده یا دوره‌ای که در آن تالیف و تولید شده، نفیس باشد. وقتی از الیاف نسخه‌های خطی نمونه‌برداری می‌کنیم، به دلیل نفیس بودن اثر، بایگانی نمونه ضروری است.
 
لزوم تجهیز آزمایشگاه به دستگاه‌های پیشرفته
حسینی با نگاهی گذرا به اطراف آزمایشگاه، درباره تجهیزات موجود و تجهیزاتی که مورد نیاز است، اشاره می‌کند و می‌گوید: آزمایشگاه موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک، دستگاه‌های مورد نیاز برای آزمایشگاه‌های غیرمخرب را ندارد. این دستگاه‌ها کمترین آسیب را به نمونه وارد نمی‌کنند، به این‌صورت که دستگاه روی نمونه قرار می‌گیرد و بدون دخالت دست کاملا فازها را مشخص می‌کند.
 
موسسه ملک در این چندساله پیشرفت خوبی داشته و از موزه‌های برتر بوده است، ولی هزینه‌ و جای مورد نیاز برای این دستگاه‌ها خیلی زیاد است و ما در حال حاضر این امکان را نداریم. امیدواریم موسسه بتواند این دستگاه‌ها را خریداری کند، چراکه برخی نسخه‌ها آنقدر نفیس هستند که نمی‌توانیم از آن‌ها نمونه‌برداری کنیم، به این دلیل که ممکن است آسیب جدیدی به اثر وارد شود. ولی اگر آنالیز  دستگاهی را داشته باشیم، نمونه‌برداری و شناسایی بدون آسیب بیشتر انجام می‌شود. دستگاه‌های XRF پورتابل، XRF و ATR را می‌توانیم خریداری کنیم و در چرخه آنالیز دستگاهی قرار دهیم.
 
تماشای مراحل آزمایش نسخه‌های خطی از نمای نزدیک
کارشناس آزمایشگاه مرمت، با دعوت از من برای مشاهده مراحل کار و شرح وظایف برخی دستگاه‌ها از نزدیک، ابتدا به سراغ هود رفته و با اشاره به صفحاتی که زیر دستگاه قرار داشتند، توضیح می‌دهد:  به‌عنوان نمونه اثری که می‌بینید آسیب آن ناشی از لکه‌های آب است و باعث تغییر رنگ روی نسخه خطی شده است، این آسیب‌ها بیولوژیک‌ هستند. در آزمایشگاه ما ساختار اثر را شناسایی، از کاغذ و مرکب و... نمونه‌برداری می‌کنیم. نمونه‌برداری از قسمت‌هایی که بیشترین آسیب را دارند انجام می‌شود؛ نمونه‌ها تست و آنالیز شده تا تحت معرف‌های شیمیایی شناسایی شوند.
 
پس از دستگاه هود، به همراه مسئول آزمایشگاه پشت میکروسکوپ‌های دقیقی نشستیم که نمونه‌های بسیار ریز و الیاف کاغذ را به اندازه‌های مورد نیاز بزرگنمایی می‌کردند. نمونه‌ها در زیر میکروسکوپ‌های بسیار دقیق روی صفحه مانیتور شناسایی و با اطلس‌های جهانی تطبیق داده می‌شوند تا به‌عنوان مثال مشخص شود در کاغذ آن کتان یا الیاف دیگر به‌کار رفته است. در مورد قارچ‌ها هم بعد از کشت، در زیر میکروسکوپ از روی ریخت‌شناسی، قارچ‌ها شناسایی می‌شوند.
 
حسینی تأکید می‌کند: برای رسیدن به نتیجه دقیق باید وقت بگذاریم. به‌عنوان مثال کاغذی که در بخارا یا سمرقند ساخته شده، شاید هر دو از جنس کتان باشند، ولی از لحاظ ساختاری تفاوت‌هایی دارند که این موارد باید به دقت بررسی شوند.
 
آثار پس از آسیب‌شناسی و بررسی دقیق به همراه پرونده به کارگاه مرمت فرستاده می‌شوند و در این کارگاه براساس نتایج آزمایش‌ها، مرمت صورت می‌گیرد. مثلا اگر جوهر کاغذی به آب حساس باشد، برای شست‌وشو در کارگاه مرمت از آب و الکل استفاده می‌شود.
 


آشنایی با کارکرد «کوره» و «آون» در آسیب‌‌شناسی آثار
دستگاه دیگری که در آزمایشگاه مرمت مورد استفاده قرار می‌گیرد «کوره» است که یکی از روش‌ها برای شناسایی مرکب‌ها و رنگدانه‌های نسخه‌های خطی است. تست آنالیز حرارتی، نوعی آزمایش تخریبی است. نمونه کوچک برداشته شده از نسخه خطی، داخل «کوره» قرار داده می‌شود و تحت حرارت پس از سوختن بررسی می‌شود. اگر مرکب مازوی فلزی باشد، رنگ مرکب سیاه، متمایل به قرمز می‌شود و اگر کربن باشد که کاملا می‌سوزد و ناپدید می‌شود.     
 
دستگاه دیگر «آون» است که برای استریل کردن و پیرسازی نمونه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. یکی از کارها و پروژه‌های پژوهشی که در موزه ملک انجام می‌شود، این است که مواد مستقیم روی خود نسخه خطی تست نمی‌شود. برای این‌کار از قبل الیاف سلولوزی یک کاغذ را شبیه نسخه خطی جعل و پیرسازی می‌کنیم و تمام مواد روی این کاغذ شبیه‌سازی شده، تست می‌شود و اگر تست جواب داد، آزمایش‌ها و تست‌ها را روی نسخه اصلی انجام می‌دهیم که آسیبی به نسخه اصلی وارد نشود. تمامی موسساتی که کارهای تحقیقاتی انجام می‌دهند، مستقیم روی اثر تست نمی‌کنند.
 
علاوه بر نسخه‌های خطی، برخی کارهای پروژه‌ای نیز توسط استادان خارج از موسسه در آزمایشگاه انجام می‌شود. این پروژه‌ها روی فلزها، سکه‌های فلزی، مشبک‌های فلزی، چوب و جلدهای پارچه‌ای صورت می‌گیرد.
 
از جمله کارهای پژوهشی که در موسسه ملک انجام شد، پروژه نانومواد بود که برای تست عامل بیولوژیکی صورت گرفت. نمونه‌ها پیرسازی و روی چهار نوع قارچ «آسپرژیلوس»، «پنی‌سیلیوم»، «فوزاریوم» و «آلترناریا» تست شد و نتایج خوبی به‌دست آمد که امیدواریم در آینده برای شناسایی آسیب و مرمت نسخه‌های خطی مورد استفاده قرار گیرند.