به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، روز درختکاری برای نخستین بار توسط جولیوس استرلینگ مورتون از ایالت نبراسکا در ۱۰ آوریل ۱۸۷۲ پایه گذاشته شد و از آن زمان در کشورهای مختلف روزی را برای بزرگداشت درختان و کاشت نهال درنظر گرفتند. در ایران، روز 15 تا 22 اسفندماه به‌عنوان، هفته منابع طبیعی نامگذاری شده است که نخستین روز این هفته یعنی 15 اسفند روز ‌درختكاری‌ است.

درختكاری در ایران دارای پشتوانه‌ای از علایق ملی و سنت تاریخی است، ایرانیان از دیرباز و از روزگاران کهن جایگاه ویژه‌ای برای درختان قایل بودند و در حفظ و حراست آن می‌کوشیدند. درخت سرو، انجیر، انار، مورد و چنار از مقدس‌ترین درختان در نزد ایرانیان به‌شمار می‌رفتند که برخی از باورهای قدیمی درباره این گونه از درختان به روزگار ما نیز رسیده است اما پاسداری از منابع طبیعی همچون درخت، همانند بسیاری از آیین‌ها، باورها و آداب و رسوم باارزشی که نیاکان برای ما به ارث گذاشته‌اند، در طی قرن‌ها به فراموشی سپرده شده است و تنها یک روز از سال به‌صورت نمادین برای بزرگداشت طلای سبز درنظر گرفته شده است.

«ایبنا» در آستانه روز درختکاری مروری بر جایگاه این موهبت سبز پروردگار در طول تاریخ ایران‌زمین داشته و همچنین به دیدگاه پیمان متین، انسان‌شناس پرداخته است.

ایران، خاستگاه اهلی کردن گیاهان

دکتر پیمان متین، انسان‌شناس با اشاره جایگاه درختان در ایران باستان اظهار کرد: همواره گیاهان به‌ویژه درختان در ساختار زیستی، اعتقادی، اجتماعی و فرهنگی ایرانیان جایگاه برجسته‌ای داشتند. ایران به‌عنوان یک سرزمین کهن تمدن‌ساز و فرهنگ‌پذیر، خاستگاه اهلی کردن بسیاری از گیاهان بوده است و در مسیر تولید، فناوری و استحصال گیاهان، ضمن توسعه اقتصادی و اجتماعی، عناصر فرهنگی و فولکلوریک در قالب‌های پنداری، گفتاری و رفتاری شکل گرفتند. این قالب‌ها مصدر ایجاد اسطوره‌های ایرانی، افسانه‌های ملی و منطقه‌ای، مناسک، شعایر و باورهای مذهبی و جادویی شدند که عنصر گیاه نقشی جداناشدنی در این میان داشت. این چرخش کارکرد مادی گیاهان به سوی کارکرد معنوی آن‌ها باعث شد که حتی برخی از آن‌ها به جایگاه خداگیاه نزد باورهای مردمی دست یابند.
 

وی ادامه داد: رسیدن به چنین منزلتی در کنار توسعه فنون، تولید سالانه، شکل‌گیری نظام طبقاتی به دنبال تخصص‌گرایی و مساله توزیع، شرایط خلق نمادها و نمادپردازی را برای گیاهان و به‌خصوص درختان فراهم کرد و متعاقب آن آیین‌ها و مناسک مختلف در ارتباط با گیاهان و درختان به وجود آمدند. 

قداست درختان کهن از اسطوره‌ها نشات می‌گیرد

متین با بیان این‌که در نگاه بشر نخستين، يک درخت تناور و پر شاخ و برگ و سايه‌سارش، چيزي كم از يک معبد و اجزاي آن نظير محراب نداشته تا پرستيده نشود، گفت: اساسا، قداست گياهان و درختان از اسطوره‌های كهن نشات می‌گيرد، آن‌جاكه هر گلی نشانه يک خدا بوده است و هر درختی ماوا و مسكن يک حوری يا فرشته. اين باورها به اين گياهان خواص ماورای‌طبيعی و مرموزی می‌بخشد كه درجه كرامت آن‌ها را افزايش می‌دهد. از ويژگی‌های ثابت اين دسته از گياهان اين است كه در بهشت می‌رويند، شيره آن‌ها جاودانگی می‌بخشد و به همين‌ دلیل به آن‌ها گیاه (درخت‌) زندگی می‌گويند و خودِ گياه نيز هرگز فنا نمی‌پذيرد. گاه نيز آن‌چنان جنبه رازآميز به خود می‌‌گيرند كه هويتشان نيز در پرده‌ای از ابهام باقی می‌ماند، مثل گياه هوم (سوم) و درخت ممنوعه بهشت. 

این پژوهشگر درباره قداست درختان در نزد ایرانیان اظهار کرد: انجير از جمله درختان مقدسی است كه حامل بسياری از مضامين مثبت معنوی چون قدرت باردهی و شفابخشی است. بنابراين، به جهت اين خصوصيات و ديرينگی و پايداری‌اش، به تكيه‌گاهی براي شفاعت‌خواهی، روزی‌رسانی و سلامت‌طلبی تبديل شده است. 

سرو، هدیه زرتشت از بهشت

وی در ادامه به قداست درخت سرو نیز اشاره و عنوان کرد: در تمدن ايرانی، ظاهر مخروطی و شكل بته‌جقه‌ای درخت سرو كه تظاهری از شكل يک شعله آتش است، آن را به نماد آتش مقدس تبديل كرد و بوی مطبوع و ملايم چوب آن براي برافروختن و خوشبو کردن آتش مقدس به‌كار رفت. طبق روايات زرتشتی، اين زرتشت بود كه برای نخستين‌بار سرو را از بهشت آورد و به كشت آن در زمين همت گماشت و حتی برايش به نيايش پرداخت. اساسا تقدس و تكريم درخت سرو با روشن كردن چراغ زير آن در شب‌های جمعه، دخيل‌بستن به آن و نبريدن شاخه‌هايش، رسمی است كه از باورهای زرتشتی برجای مانده است. 

این انسان‌شناس افزود: گاه نيز اين درختان مقدس، مصدر بنای مكانی مقدس چون مسجد و زيارتگاهی می‌‌شوند كه در جوار آن‌ها قد علم می‌كند. قداست درخت سدر يا كُنار طوری است كه هرجا به عمل آيد، آن مكان مقدس و بهشتی محسوب می‌شود. حتی اگر در بيابان يا بر سر گذرگاهی روييده باشد، اعتقاد بر اين است كه آن‌جا مسير گذر شخصيتی مقدس بوده است، از جمله كُنار حضرت‌ خضر در قدمگاه خضر يا كُنار حضرت‌ عباس و يا كُنار مرتضی‌علی(ع). 

متین درباره دلایل اهمیت‌ یافتن درخت خرما نزد ادیان مختلف گفت: بعضی محققان معتقدند علت آن‌كه اديان توحيدی يهود، مسيحيت و اسلام به درخت خرما بسيار بها داده‌اند، تاثيرپذيری آن‌ها از ابراهيم(ع) بوده، چراكه وی متولد و بزرگ‌شده شهر اور با نخلستان‌های فراوانش بوده است. 

وی افزود: در قرآن طی آيات متعدد به خرما اشاره شده است، برای ‌مثال: سوره انعام، آيه 99، سوره رعد، آيه 4 و سوره يس، آيه 34. امروز هم در برخي مناطق ايران مثل خور و ‌بيابانک، معتقدند نخل احساس و ادراک دارد و بريدن برگ‌های سبز آن همانند بريدن انگشتان دست انسان است. اگر گلوله‌ای در قلب يا پنير نخل بنشيند، درست مثل انسان جان خواهد داد. جالب‌آن‌كه، بار دادن نخل ماده را زاييدن نخل می‌گويند. 

نویسنده کتاب «مردم‌گیاه» با اشاره به قداست درخت انار نیز یادآور شد: انار نيز به دلیل سرسبزی و پردانگی، گياهی پربركت و مقدس شمرده می‌شده كه نماد باروری بوده است. اصولا زرتشتيان شاخه و ميوه درخت انار را مقدس می‌دانند و در مراسم مذهبی آن‌ها را به‌كار می‌گيرند. در واقع، گياه مقدس و آييني بَرسُم همان تركه‌های درختان انار است كه معمولا در آتشكده‌ها كاشته می‌شد. 

چنار، شاه درختان ایران

متین درباره دیگر درختان مقدس در ایران اظهار کرد: درختان چنار، انار، نارون، افرا، سرخ‌دار، آزاد و شمشاد از ديگر درختانی هستند كه به دلیل عظمت، قطر زياد تنه، كهنسالی، تنه كشيده و انبوهی شاخ و برگ و سرسبزی و گاه در كنار ظاهر عجيب مقدس شمرده می‌شوند. چنار بومی سرزمين ايران است و كشاورزان آن را شاه درختان می‌خوانند. شهرت درختان چنار به‌عنوان مظهر بزرگی، باروری و سرسبزی از قديم در نقاط مختلف ايران زبانزد است. اصولا درخـتان به‌ويژه درخـتان چنار يكی از عنـاصر ثابت امامـزاده‌ها و مكان‌های مقدس در ايران به شمار می‌روند. از آن‌جا‌كه عمر درختان برخی امامـزاده‌ها بسيار زياد است و به هزاران سال پيش بازمی‌گـردد، از اين‌رو می‌توان گمان برد كه قداست و حرمت درخت اساسا موجد پديد آمدن مكان‌های مذهبی و مقدس پيرامون درختان شده است. 

استرابو و هرودوت، قدیمی‌ترین منابع مکتوب درباره جایگاه درخت

وی سپس به منابع مکتوبی که به نقش و جایگاه گیاهان و درختان در نزد ایرانیان پرداخته اشاره کرد و افزود: قدمت بسيار زياد مورد در سرزمين ايران و آيين‌ها و مناسک كهنی كه مغان و ساير مردم با شاخه‌های مورد انجام می‌دادند، در منابع تاريخی كهن ثبت شده است. آثار استرابو و هرودوت از قديمی‌ترين منابع مكتوب محسوب می‌شود كه درباره نقش آيينی گياه مورد ميان ايرانيان سخن گفته‌ است. استرابو در توصيف بخشی از سرزمين ايران يعنی از خليج‌‌فارس تا مناطق شمالی كه زيستگاه مادها بوده، به برخی اقوام ساكن ايران و شرايط اقليمی محيط آن‌ها اشاره كرده است. نگاه مقدس به مورد هنوز در برخی آيين‌ها و مناسک كهن زرتشتيان ايران ديده مي‌شود. مهم‌ترين و برجسته‌ترين آن‌ها مراسم نوروز و رفتارهايي است كه طي آن و به مناسبت‌هاي مختلف در رابطه با مورد صورت می‌گيرد.

متین در ادامه گفت: با بررسی منابع تاريخی متوجه می‌شويم كه در همه مناسک و آيين‌ها و مراسم مقدس، گياهان حضور داشته‌اند. اين موضوع خيلی عجيب نيست، چراكه همواره گل‌ها و گياهان به‌عنوان مخلوقات زيبا و جذاب از سوی بشر ستايش شده‌اند. همين قدر و ارزشی كه برای گياهان قایل می‌شدند باعث شد تا تقريبا در تمام مراسم، چه شاد چه غمگين، جايگاه ويژه‌ای به گياهان اختصاص يابد.

وی در ادامه به منابعی که با موضوع درخت در باور ایرانیان تالیف شده‌، اشاره کرد و افزود: «دیار شهریاران» احمد اقتداری، «رمزهای زنده جان» مونیک‌دو بوکور، «درخت مقدس» مهرداد بهار، «سروهای کهنسال ایران» عبدالله عقیلی، «احترام به طبیعت از پرستش تا ازدواج با درخت: کهن‌ترین و شگفت‌انگیزترین باورهای توتمی» سیدمحمد تقی میرابوالقاسمی، «درخت زندگی و ارزش فرهنگی و نمادین آن در باورها» مهدخت پورخالقی چترودی و «سرو زردتشت» پرویز تناولی برخی از منابع مکتوبی است که به جایگاه و ارزش درخت در باور ایرانیان پرداخته‌اند.

در آستانه بهار و نوروز باستانی ‌فرصت خوبی است برای گذاشتن قراری سبز با سرزمین مادری‌مان است. قراری برای آبادانی، سرسبزی و حفظ و حراست آن تا این سرزمین کهن را با تمام زیبایی‌ها و جذابیت‌هایش به فرزندانمان بسپاریم. روز درختکاری فرصت خوبی است برای ادای دِین به این سرزمین باصلابت.